خلاصه کتاب تاریخ نانوشته عملیات انزلی 1920: رضاخان و جنگ های سه گانه در انزلی ( نویسنده حمید عشقی )

کتاب تاریخ نانوشته عملیات انزلی 1920 اثر حمید عشقی، پرده از یکی از پیچیده ترین و کمتر گفته شده ترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران برمی دارد. این اثر ارزشمند به شرح دقیق نبرد سه قدرت ایران، روس و انگلیس در شمال کشور در اواخر دوره قاجار می پردازد و نقش رضاخان را در این وقایع حساس بررسی می کند. روایت کتاب از جنگ های سه گانه در انزلی، زوایای پنهان این رویداد سرنوشت ساز را روشن می کند و درک عمیق تری از تحولات تاریخی آن زمان ارائه می دهد.

تاریخ معاصر ایران سرشار از لحظات حساسی است که سرنوشت یک ملت را دگرگون ساخته اند. در میان این وقایع، نبردهای شمال ایران، به ویژه آنچه در بندر انزلی در سال ۱۹۲۰ میلادی رخ داد، از پیچیدگی های خاصی برخوردار است. این رویداد، که کمتر در کانون توجه تاریخ نگاری عمومی قرار گرفته، نقطه تلاقی منافع قدرت های بزرگ جهانی و بحران های داخلی ایران بود. کتاب تاریخ نانوشته عملیات انزلی ۱۹۲۰: رضاخان و جنگ های سه گانه در انزلی نوشته ی حمید عشقی و از انتشارات موسسه فرهنگی آرمان رشد، به خوبی این خلأ را پر می کند. این کتاب نه تنها به تشریح وقایع می پردازد، بلکه با نفوذ به لایه های پنهان تاریخ، تصویری جامع و مستند از آن دوران ارائه می دهد. خواننده با مطالعه این اثر، گویی خود را در دل حوادث آن سال ها می یابد و پیچیدگی های روابط میان قوای ایران، روس و انگلیس را از نزدیک درک می کند. اهمیت این کتاب در آن است که با تکیه بر منابع کمتر دیده شده و معرفی شخصیت هایی که نقش کلیدی ایفا کرده اند اما در تاریخ نگاری رسمی کمتر به آن ها پرداخته شده، روایتی تازه و عمیق از این برش حساس تاریخی ارائه می دهد.

اهمیت عملیات انزلی 1920: چرا این رویداد نانوشته ماند؟

برای درک اهمیت عملیات انزلی در سال ۱۹۲۰، ابتدا باید به فضای سیاسی و تاریخی ایران در اواخر دوره قاجار نگاهی انداخت. این دوره، ایران به کانون رقابت های استعماری قدرت های بزرگ، به ویژه بریتانیا و روسیه، تبدیل شده بود. پس از انقلاب اکتبر در روسیه و ظهور بلشویک ها، معادلات منطقه ای دستخوش تغییرات بنیادین شد. شمال ایران، به ویژه گیلان و بندر انزلی، به دلیل موقعیت استراتژیک خود در ساحل دریای خزر، به آوردگاه این رقابت ها و نفوذ بلشویک ها تبدیل گشت. انزلی به عنوان یک بندر تجاری و نظامی مهم، دروازه ای برای ورود و خروج نیروها و کالاها بود و نفوذ در آن به معنای کنترل بخش قابل توجهی از اقتصاد و امنیت شمال ایران به شمار می رفت.

عملیات انزلی در حقیقت نه تنها یک درگیری نظامی، بلکه نقطه اوج تلاقی منافع متضاد خارجی و ضعف مفرط حکومت مرکزی قاجار بود. این رویداد به طور مستقیم بر تشکیل جمهوری سوسیالیستی گیلان و نهضت جنگل تأثیر گذاشت و به نوعی زمینه ساز تحولات بزرگ تر از جمله کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ و صعود رضاخان شد. اما چرا چنین رویداد سرنوشت سازی در تاریخ نگاری رسمی ایران کمتر مورد توجه قرار گرفته یا ابعاد آن نانوشته مانده است؟ یکی از دلایل اصلی شاید پیچیدگی بیش از حد این عملیات و وجود چندین بازیگر با اهداف متضاد باشد. هر کدام از طرفین درگیر (بلشویک ها، بریتانیا، حکومت مرکزی ایران، و نیروهای محلی) روایت خاص خود را داشتند که ممکن بود با منافع هیچ یک از دولت های بعدی همخوانی نداشته باشد. همچنین، حساسیت های سیاسی مربوط به حضور قدرت های خارجی و نقش شخصیت های داخلی در این رویداد، باعث شد بسیاری از ابعاد آن در هاله ای از ابهام باقی بماند و از تاریخ نگاری رسمی دور نگه داشته شود. کتاب حمید عشقی تلاش می کند این پرده ها را کنار زده و زوایای تاریک این رویداد را روشن سازد.

رضاخان و جنگ های سه گانه در انزلی: تقابل داخلی و خارجی

جنگ های سه گانه در انزلی، به معنای واقعی کلمه، صحنه ای از تقابل های پیچیده بود که در آن نیروهای مختلف با اهداف و منافع گوناگون، یکدیگر را به چالش می کشیدند. این رویدادها، نقش پررنگی در تغییر موازنه قدرت در ایران داشت و مسیر تاریخ را به سوی یک دوران جدید هدایت کرد.

جنگ اول: ایران و بریتانیا

بریتانیا در اواخر دوره قاجار، حضوری گسترده و نفوذی عمیق در ایران داشت، به ویژه در جنوب و شرق، اما شمال ایران نیز از نفوذ آن ها در امان نمانده بود. حضور نظامی و اقتصادی انگلیس در انزلی، بخشی از استراتژی گسترده تر آن ها برای مقابله با نفوذ روسیه و بعدها بلشویک ها در منطقه بود. آن ها از طریق ایجاد نفوذ در حکومت مرکزی و حمایت از برخی نیروهای داخلی، سعی در تأمین منافع خود داشتند. تقابل قوای انگلیس با دیگر نیروها، به ویژه با ظهور بلشویک ها، اجتناب ناپذیر بود. بریتانیا که نگران گسترش کمونیسم به هندوستان و از دست دادن مناطق نفوذ خود بود، تلاش می کرد تا با هر نیروی ضدبلشویکی همکاری کند، حتی اگر این نیروها گروه های قزاق یا عناصر محلی باشند. این تقابل ها نه تنها در میدان نبرد، بلکه در صحنه دیپلماسی و بازی های پشت پرده نیز ادامه داشت و انزلی به نقطه کانونی این کشمکش ها تبدیل شده بود.

جنگ دوم: ایران و شوروی (بلشویک ها)

در اواخر اردیبهشت ۱۲۹۹ خورشیدی (مه ۱۹۲۰ میلادی)، ارتش سرخ شوروی با هدف تعقیب نیروهای روسی گارد سفید و به بهانه کوتاه کردن دست انگلیسی ها از شمال ایران، به بندر انزلی حمله کرد. این حمله، هرچند با بهانه های مشخصی صورت گرفت، اما اهداف واقعی عمیق تری داشت که از جمله آن ها می توان به گسترش نفوذ کمونیسم در شرق، ایجاد یک جمهوری سوسیالیستی در ایران (جمهوری گیلان)، و ضربه زدن به منافع بریتانیا در منطقه اشاره کرد. هجوم شوروی به انزلی به حدی گسترده و کوبنده بود که قوای انگلیسی مستقر در منطقه مجبور به تخلیه کامل شهر شدند. پیامدهای این حمله بر منطقه گیلان فاجعه بار بود و زندگی مردم را تحت تأثیر قرار داد. تأسیس جمهوری سوسیالیستی گیلان با حمایت بلشویک ها، رویدادی مهم و بحث برانگیز بود که نیروهای محلی، به ویژه میرزا کوچک خان جنگلی، را با چالش های جدیدی روبه رو کرد. این تحولات نه تنها بر گیلان، بلکه بر موازنه قدرت در تهران نیز تأثیر مستقیم گذاشت و حکومت مرکزی قاجار را در موقعیتی بی سابقه از ضعف و سردرگمی قرار داد.

جنگ سوم: جنگ داخلی و نقش قوای ایران

در کنار تقابلات خارجی، ایران درگیر جنگ های داخلی نیز بود. ساختار نظامی ایران در آن زمان شامل نیروهای مختلفی بود که هر یک از آن ها با انگیزه ها و اهداف متفاوتی عمل می کردند. بریگاد قزاق، تحت نفوذ روس ها و سپس بریتانیایی ها، ژاندارمری که تا حدی سازماندهی اروپایی داشت، و پلیس جنوب که توسط انگلیسی ها تأسیس شده بود، از جمله این نیروها بودند. در بحبوحه جنگ های سه گانه، این نیروها نیز درگیر تقابلات داخلی بودند؛ گاه در حمایت از حکومت مرکزی، گاه در برابر آن، و گاه در جهت منافع گروه های خاص. حکومت مرکزی قاجار، به دلیل ضعف و ناتوانی در کنترل اوضاع، سیاست های متزلزلی در قبال تحولات گیلان در پیش گرفت که منجر به تشدید بحران شد. این ضعف و تشتت، فرصتی برای ظهور چهره های جدید و تغییر آرایش قدرت در کشور فراهم آورد.

نقش رضاخان در عملیات انزلی

رضاخان، که در آن زمان به عنوان فرمانده بریگاد قزاق شناخته می شد، در وقایع انزلی و تحولات پس از آن نقش محوری ایفا کرد. او با درک دقیق از ضعف حکومت مرکزی و تغییر موازنه قدرت در پی حمله شوروی به انزلی و خروج انگلیسی ها، توانست موقعیت خود را تقویت کند. عملیات انزلی و آشفتگی های ناشی از آن، فرصتی بی بدیل برای رضاخان فراهم آورد تا با سازماندهی نیروهای تحت امر خود و با حمایت ضمنی برخی محافل داخلی و خارجی، زمینه را برای کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ فراهم آورد. کتاب تاریخ نانوشته عملیات انزلی ۱۹۲۰ به دقت به بررسی چگونگی تغییر موازنه قدرت در تهران پس از این عملیات می پردازد و نشان می دهد که چگونه رویدادی در شمال ایران توانست کل ساختار سیاسی کشور را دگرگون سازد و زمینه را برای روی کار آمدن سلسله پهلوی فراهم کند.

در روزهای پایانی اردیبهشت ۱۲۹۹ ارتش شوروی به بهانه ی کوتاه کردن دست انگلیسی ها به انزلی حمله کرد. این حمله به اندازه ای گسترده بود که قوای انگلیس شهر را به طور کامل تخلیه کنند. حمله ی شوروی علاوه بر تحت تاثیر قرار دادن زندگی مردم در گیلان، موازنه ی قدرت در تهران را نیز تغییر داد. در واقع می توان گفت حمله ی شوروی یکی از اتفاقاتی بود که برای سقوط قاجار زمینه سازی کرد. این حمله همچنین به تشکیل حکومت مستقل گیلان انجامید که خود سرآغازی برای تحولات بعدی منطقه بود.

مروری بر فصل های کلیدی کتاب: درک عمیق تر از وقایع

کتاب حمید عشقی با ساختاری دقیق و محتوایی غنی، خواننده را گام به گام با وقایع و ابعاد مختلف عملیات انزلی آشنا می کند. هر فصل از این کتاب، دریچه ای جدید به سوی جنبه ای از این رویداد مهم می گشاید و به درک جامع تر آن کمک می کند.

فصل 1: تاریخ انزلی

نوشتار با شرحی جامع از تاریخ بندر انزلی آغاز می شود. خواننده در این فصل با اهمیت تاریخی و استراتژیک این بندر در طول قرون متمادی آشنا می شود. از همان ابتدا مشخص می شود که انزلی چگونه به کانون تمرکز روس ها تبدیل شد و این امر چه تأثیری بر تحولات منطقه داشت. این فصل به خوبی مقدمات عملیات ۱۹۲۰ را با تبیین ریشه های تاریخی نفوذ خارجی در این بندر مهم دریای خزر روشن می کند و بستر لازم را برای درک وقایع بعدی فراهم می آورد. این بخش به خواننده کمک می کند تا اهمیت ژئوپلیتیکی انزلی را در بستر تاریخ درک کند و بداند چرا این بندر همواره محل توجه قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای بوده است.

فصل 2: تأسیس جمهوری گیلان

این فصل به یکی از مهم ترین و پیچیده ترین رویدادهای شمال ایران، یعنی نهضت جنگل و تأسیس جمهوری سوسیالیستی گیلان می پردازد. نویسنده با روایت فراز و فرودهای نهضت جنگل، به ظهور جمهوری سوسیالیستی گیلان می رسد. در این بخش، خواننده با چالش های داخلی این جمهوری نوپا، تقابلات آن با نیروهای مرکزی و خارجی، و همچنین نقش میرزا کوچک خان جنگلی و یارانش در این میان آشنا می شود. این فصل به تفصیل نشان می دهد که چگونه آرمان های محلی برای استقلال و عدالت، با ورود ایدئولوژی های جدید و مداخلات خارجی، در هم تنیده شد و به چه سرنوشتی انجامید.

فصل 3: قوای نظامی ایران

این بخش از کتاب به بررسی وضعیت قوای نظامی ایران در آن مقطع تاریخی می پردازد. نویسنده با معرفی و تحلیل ساختار و عملکرد بریگاد قزاق، ژاندارمری ایران و پلیس جنوب، نقش هر یک از این نیروها را در حوادث آن زمان تبیین می کند. خواننده در این فصل به راحتی می تواند خط و ربط میان سیاست های مختلف حکومت مرکزی قاجار در قبال مناطق مختلف ایران و ارتباط آن با عملکرد این نیروها را درک کند. این تحلیل جامع از ساختار نظامی کشور، به درک بهتر دلایل ضعف حکومت مرکزی و توانایی های محدود آن در مواجهه با بحران های داخلی و خارجی کمک می کند.

فصل 4: جنگ با بلشویک ها

در این فصل، نویسنده به جزئیات درگیری های نظامی در مازندران و گیلان، به ویژه مقاومت ها در برابر هجوم بلشویک ها می پردازد. این بخش شامل شرح وقایع تلخ و خونین پاییز خونین انزلی است که به تفصیل، ابعاد نظامی و انسانی این رویارویی ها را روشن می سازد. خواننده با مطالعه این فصل، گویی خود را در دل میدان نبرد می بیند و با سختی ها و فداکاری های مردم و نیروهای درگیر در آن زمان آشنا می شود. روایت پرکشش این فصل، به درک عمق فاجعه و تأثیرات آن بر زندگی روزمره مردم منطقه یاری می رساند.

فصل 5: تغییر سیاست داخلی و خارجی

این فصل به تحلیل تأثیر عملیات انزلی بر کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ می پردازد؛ رویدادی که مسیر تاریخ ایران را به کلی تغییر داد. نویسنده در این بخش، به بررسی چگونگی تغییر رویکرد ایران و انگلیس در قبال شوروی پس از وقایع انزلی می پردازد. مشخص می شود که چگونه یک رویداد منطقه ای توانست به تحولات کلان در سطح سیاست خارجی و داخلی کشور منجر شود و به دگرگونی های ساختاری قدرت یاری رساند. این فصل به خواننده بینشی عمیق از روابط پیچیده قدرت های بزرگ و تأثیر متقابل آن ها بر یکدیگر و بر سرنوشت ایران ارائه می دهد.

فصل 6: گیلان در جنگ

فصل ششم به ادامه تحولات در گیلان پس از عملیات انزلی اختصاص دارد. در این بخش، به کودتای ضد جمهوری سوسیالیستی گیلان و پیامدهای آن پرداخته می شود. وضعیت انزلی به عنوان یک بندر کلیدی و جایگاه آن در معادلات نظامی و سیاسی پس از سقوط جمهوری گیلان نیز مورد بررسی قرار می گیرد. این فصل، ادامه داستان مقاومت و تغییرات در منطقه گیلان را روایت می کند و نشان می دهد که چگونه این سرزمین پس از یک دوره پرآشوب، به آرامی به وضعیت جدید خود خو گرفت.

فصل 7: شخصیت ها

یکی از ارزشمندترین بخش های کتاب، فصل هفتم آن است که به معرفی و بررسی نقش شخصیت های کلیدی از انگلیس، ایران و روسیه می پردازد. بسیاری از این شخصیت ها برای اولین بار در منابع فارسی به این تفصیل معرفی شده اند. خواننده با مطالعه این فصل، نه تنها با چهره های شناخته شده ای مانند میرزا کوچک خان جنگلی، احسان الله خان دوستدار، و رضاخان آشنا می شود، بلکه شخصیت های کمتر شناخته شده ای نظیر لیانازوف ها، آیرونساید، کرزن و دیگران را نیز در متن تاریخ می بیند. این فصل به روشن شدن روابط پیچیده میان این افراد و تأثیر آن ها بر سیر وقایع کمک می کند و لایه های انسانی تری به تاریخ می بخشد.

در سال ۱۸۹۳/۱۲۷۲ یک تاجر ارمنی تبار روس به نام استپان لیانازوف امتیاز صید ماهی خاویار و دیگر ماهیان حرام گوشت را در سواحل ایران کسب کرد، اما به زودی توانست با قهر و تهدید امتیاز صید تمام ماهیان حرام گوشت و حلال گوشت را در اختیار خود بگیرد. دامنه ی ظلم آن ها چنان زیاد شد که همان گونه که در فصل شخصیت ها خواهیم دید صیادان انزلی در سال ۱۹۰۶/۱۲۸۵ بر ضد او و اقداماتش دست به تحصن زدند. سرمایه گذاری لیانازوف در انزلی ابعاد مثبتی نیز داشت و اساساً بیراه نیست اگر بگوییم توسعه ی انزلی مرهون سرمایه گذاری های کارآفرینان روس بود.

فصل 8: کاخ انزلی

کوتاه ترین فصل کتاب به اهمیت تاریخی کاخ میان پشته انزلی اختصاص دارد. نویسنده در این بخش، اطلاعات ارزشمندی را درباره این بنای مهم و نقش آن در وقایع مربوطه در اختیار مخاطب قرار می دهد. این کاخ، به عنوان یک نقطه کانونی در تحولات سیاسی و نظامی آن دوره، شاهد بسیاری از تصمیم گیری ها و ملاقات های کلیدی بوده است. این فصل به خواننده کمک می کند تا تصویرسازی بهتری از مکان های وقوع حوادث داشته باشد و ارتباط مکان با زمان و رویداد را بهتر درک کند.

ویژگی های منحصر به فرد کتاب حمید عشقی

کتاب تاریخ نانوشته عملیات انزلی ۱۹۲۰ به دلیل ویژگی های خاص خود، از دیگر آثار تاریخی متمایز می شود و ارزشی مضاعف برای پژوهشگران و علاقه مندان به تاریخ معاصر ایران دارد. یکی از برجسته ترین ویژگی های این اثر، بررسی عمیق و مستند وقایع است. نویسنده با کاوش در منابع دست اول و کمتر دیده شده، اطلاعاتی دقیق و موثق ارائه می دهد که خواننده را به بطن ماجرا می برد و ابهامات بسیاری را برطرف می کند. این دقت تاریخی، به اعتبار کتاب می افزاید و آن را به مرجعی قابل اعتماد تبدیل می کند.

دومین ویژگی مهم، معرفی شخصیت های کمتر شناخته شده و استفاده از منابع جدید است. همانطور که در بخش های قبل نیز اشاره شد، بسیاری از چهره هایی که در این کتاب معرفی شده اند، در تاریخ نگاری عمومی ایران یا نادیده گرفته شده اند یا تنها اشاره ای مختصر به آن ها شده است. حمید عشقی با پژوهش های گسترده، این شخصیت ها را از سایه بیرون آورده و نقش آن ها را در وقایع انزلی به وضوح تبیین می کند. این رویکرد، به خواننده دیدی جامع تر و چندوجهی از رویدادها می دهد و فهم او را از بازیگران اصلی آن دوران عمق می بخشد.

همچنین، تحلیل روابط پیچیده قدرت های داخلی و خارجی در این کتاب به شکل استادانه ای صورت گرفته است. نویسنده نه تنها به سادگی به حضور انگلیس و شوروی اشاره نمی کند، بلکه به تبیین انگیزه ها، استراتژی ها و تأثیرات متقابل آن ها بر یکدیگر و بر تصمیم گیری های داخلی ایران می پردازد. این تحلیل موشکافانه، به خواننده کمک می کند تا از نگاهی فراتر از صرف وقایع، به ریشه ها و پیامدهای آن ها پی ببرد. این ویژگی ها در کنار هم، تصویری جامع، چندوجهی و پربار از یکی از حساس ترین دوره های تاریخ ایران ارائه می دهند که مطالعه آن برای هر علاقه مند به تاریخ معاصر ضروری است.

این کتاب برای چه کسانی مفید است؟

کتاب تاریخ نانوشته عملیات انزلی ۱۹۲۰ گنجینه ای از اطلاعات و تحلیل های تاریخی است که برای طیف وسیعی از مخاطبان می تواند مفید و حتی ضروری باشد. مخاطب اصلی این اثر، دانشجویان و پژوهشگران تاریخ هستند؛ به ویژه آن هایی که به تاریخ معاصر ایران، دوره قاجار و پهلوی اول، و رویدادهای مربوط به شمال ایران و نهضت جنگل علاقه مندند. این کتاب با ارائه منابع دست اول و تحلیل های عمیق، می تواند به عنوان یک منبع پژوهشی معتبر مورد استفاده قرار گیرد و دیدگاه های جدیدی را برای تحقیقات آتی فراهم آورد.

همچنین، علاقه مندان به مطالعات تاریخی که به دنبال درک وقایع پیچیده و کمتر شناخته شده تاریخی هستند، از خواندن این کتاب لذت خواهند برد. این اثر، آن ها را به سفری در زمان می برد و ابعاد پنهان یک دوران حساس را برایشان روشن می سازد. خوانندگان عمومی نیز که مایلند قبل از خرید یا مطالعه کامل کتاب، با چکیده و محتوای اصلی آن آشنا شوند، می توانند از این مقاله به عنوان یک راهنما استفاده کنند و با اطمینان بیشتری به سراغ خود کتاب بروند. اطلاعات جامع این مقاله به آن ها کمک می کند تا دید کاملی از ارزش و محتوای کتاب پیدا کنند.

این کتاب به ویژه برای افراد علاقه مند به تاریخ منطقه گیلان و انزلی بسیار جذاب است. کسانی که به دنبال جزئیات تاریخی مربوط به شهر انزلی و تحولات آن در اوایل قرن بیستم هستند، در این اثر پاسخ های بسیاری خواهند یافت. جزئیات مربوط به موقعیت استراتژیک انزلی، نقش آن در تجارت و نظامی گری، و زندگی روزمره مردم در آن دوران، این کتاب را به اثری بی نظیر برای این گروه از مخاطبان تبدیل می کند.

در نهایت، مخاطبان کنجکاو درباره نقش قدرت های خارجی، به ویژه روسیه و انگلیس در ایران اواخر قاجار، می توانند از این کتاب بهره برداری کنند. نویسنده به دقت به تأثیرات این قدرت ها و چگونگی مداخله آن ها در امور داخلی ایران می پردازد و ابعاد مختلف این نفوذ را روشن می سازد. در مجموع، این کتاب برای هر کسی که به دنبال درک عمیق تر و جامع تر از یک مقطع حساس و کمتر روایت شده از تاریخ ایران است، اثری ضروری و ارزشمند محسوب می شود.

این کتاب برای علاقه مندان به مطالعات تاریخی، تاریخ اواخر قاجار و اوایل پهلوی و جنگ جهانی اول پر از جزئیات قابل توجه است. خواندن این اثر برای مخاطب عام نیز یک انتخاب هوشمندانه است.

بخشی از کتاب (نمونه متن برای جذابیت و درک سبک نگارش)

برای آشنایی بیشتر با سبک نگارش حمید عشقی و غنای محتوایی کتاب، در ادامه بخشی از آن ارائه شده است:

در سال ۱۸۹۳/۱۲۷۲ یک تاجر ارمنی تبار روس به نام استپان لیانازوف امتیاز صید ماهی خاویار و دیگر ماهیان حرام گوشت را در سواحل ایران کسب کرد، اما به زودی توانست با قهر و تهدید امتیاز صید تمام ماهیان حرام گوشت و حلال گوشت را در اختیار خود بگیرد. دامنه ی ظلم آن ها چنان زیاد شد که همان گونه که در فصل شخصیت ها خواهیم دید صیادان انزلی در سال ۱۹۰۶/۱۲۸۵ بر ضد او و اقداماتش دست به تحصن زدند. سرمایه گذاری لیانازوف در انزلی ابعاد مثبتی نیز داشت و اساساً بیراه نیست اگر بگوییم توسعه ی انزلی مرهون سرمایه گذاری های کارآفرینان روس بود. در سایه ی سرمایه گذاری لیانازوف ها در انزلی تجارت منطقه رشد چشمگیری یافت؛ به گونه ای که رشد تجارت خارجی در دریای کاسپین از سال ۱۸۶۷/۱۲۸۴ تا زمان انقلاب اکتبر در تمام کشور بی نظیر بود؛ به طوری که کشتی های بخار روسی در سال ۱۸۶۷ از تعداد ۱۰ فروند به تعداد ۱۳۹ فروند در سال ۱۸۹۳/۱۲۷۲ رسیده بود. این تعداد در سال ۱۹۰۷/۱۲۸۶ به ۲۶۵ فروند رسید که مجموعاً ۱۱۸هزار تن ظرفیت داشت. مهم ترین خط کشتی رانی دریای کاسپین در این زمان خط قفقاز مرکوری نام داشت. روس ها همچنین اقدام به خرید زمین های قسمت شمالی غازیان کردند و یک بندرگاه و گمرک در آن ساختند. آن ها در فاصله ی سال های ۱۹۰۵/۱۲۸۴ تا ۱۹۱۳/۱۲۹۲ بیش از ۱.۳میلیون روبل در پروژه های زیرساختی انزلی سرمایه گذاری کردند و این امر موجب افزایش صادرات ابریشم، برنج، ماهی، زیتون، کنف و چوب از انزلی به مقصد باکو و آستاراخان و اساس توسعه ی انزلی شد. همچنین روس ها به منظور افزایش بازدهی شروع به سرمایه گذاری در طرح های زیربنایی مانند ساخت راه و بندرگاه کردند. با استناد به مقاله ی «طرح های نظامی و راه سازی روسیه ی تزاری در ایران» نوشته ی محمدعلی کاظم بیگی امتیاز راه انزلی – قزوین در همان سال به لیانازوف و در سال ۱۸۹۳/۱۲۷۲ به شرکت روسی بیمه ی حمل ونقل در ایران اعطا گردید. کار احداث این راه در سال ۱۸۹۹/۱۲۷۸ به پایان رسید و مورد بهره برداری قرار گرفت.

نتیجه گیری: چرا خواندن این کتاب ضروری است؟

کتاب تاریخ نانوشته عملیات انزلی ۱۹۲۰: رضاخان و جنگ های سه گانه در انزلی اثری فراتر از یک روایت صرف از گذشته است. این کتاب به مثابه یک کاوشگر ماهر، در عمق رویدادهایی غوطه ور می شود که به دلایل مختلف، کمتر به آن ها پرداخته شده یا ابعاد واقعی شان در هاله ای از ابهام باقی مانده است. حمید عشقی با دقت و وسواس مثال زدنی، نه تنها واقعه عملیات انزلی را از نو روایت می کند، بلکه اهمیت استراتژیک این بندر و نقش آن در معادلات قدرت های منطقه ای و جهانی را به شایستگی تبیین می نماید. خواندن این اثر برای هر کسی که به دنبال درک عمیق تر و جامع تر از یکی از حساس ترین و سرنوشت سازترین دوره های تاریخ معاصر ایران است، یک ضرورت به شمار می رود. این کتاب به خواننده این امکان را می دهد که ابعاد پنهان و کمتر دیده شده ای از تاریخ را کشف کند؛ ابعادی که در نهایت به تغییرات بزرگ در ساختار سیاسی و اجتماعی ایران انجامید.

این اثر نه تنها به تحلیل جنگ های سه گانه در انزلی می پردازد، بلکه به گونه ای ملموس، چگونگی برهم خوردن موازنه قدرت و نقش شخصیت های کلیدی، به ویژه رضاخان، را در این فرآیند نشان می دهد. با مطالعه این کتاب، خواننده تنها با رویدادها آشنا نمی شود، بلکه خود را در میان آن تحولات می یابد و پیچیدگی های تصمیم گیری ها، اتحادها، و خیانت ها را از نزدیک حس می کند. این کتاب در حقیقت دعوتی است به سفری در زمان، برای مشاهده دورانی که در آن سرنوشت یک ملت در تقابل منافع قدرت های بزرگ و اراده های داخلی رقم می خورد. مطالعه کامل این اثر برای درک جزئیات بیشتر، آشنایی با منابع نویافته، و دریافت تصویری کامل و همه جانبه از این دوره حساس تاریخ ایران به شدت توصیه می شود.