صحرای Aralkum در ازبکستان و قزاقستان؛ جوان ترین صحرای جهان

صحرای آرال قوم (Aralkum)، جوان ترین صحرای جهان، در نتیجه خشک شدن بخش های وسیعی از دریای آرال در ازبکستان و قزاقستان پدید آمده است. این بیابان سمی که تنها چند دهه قدمت دارد، پیامد یکی از بزرگترین فجایع زیست محیطی و انسانی قرن بیستم به شمار می رود. آرال قوم نمادی تلخ از جاه طلبی های انسانی است که چگونه می تواند چشم اندازی طبیعی را دگرگون کند و سرنوشت جوامع و محیط زیست را به شکلی جبران ناپذیر تحت تأثیر قرار دهد. داستان شکل گیری این صحرا، روایتی از تباهی یک دریای پرآب و تولد بیابانی با پیامدهای جهانی است.

داستان آرال قوم، فراتر از یک تغییر جغرافیایی ساده است؛ این سرزمینی است که با هر ذره خاکش، حکایت زندگی پررونق گذشته و تباهی کنونی را روایت می کند. سفری به دل این صحرا، تجربه ای فراموش نشدنی است که هم به چشمان بیننده، ویرانی های گسترده را نشان می دهد و هم به ذهن او، عمق پیامدهای تصمیمات انسانی را یادآوری می کند. درک ابعاد گوناگون این فاجعه و تلاش های انجام شده برای مقابله با آن، نه تنها برای علاقه مندان به محیط زیست و جغرافیا، بلکه برای هر انسانی که به آینده سیاره خود می اندیشد، حیاتی است.

آرال قوم: جوان ترین صحرای جهان از کجا آمد؟

بیابان آرال قوم، پدیده ای منحصر به فرد در جغرافیای جهان است؛ صحرایی که عمر آن به دشواری از شصت سال فراتر می رود. این سرزمین خشک و بایر، نه بر اثر فرآیندهای طبیعی هزاران ساله، بلکه در پی تصمیمات و اقدامات گسترده انسانی شکل گرفته است. در واقع، آرال قوم همان بستر خشک شده دریای آرال است که زمانی چهارمین دریاچه بزرگ آب شیرین جهان به شمار می رفت. وسعت کنونی این صحرا متغیر است، اما به طور تقریبی مساحتی معادل حدود ۶۰,۰۰۰ کیلومتر مربع را پوشش می دهد که تقریباً برابر با کشور سری لانکا است و در مناطق مرزی ازبکستان و قزاقستان قرار دارد.

مفهوم «جوان ترین» در مورد صحرای آرال قوم، بیانگر سرعت بی سابقه ی شکل گیری آن است. در حالی که بیشتر بیابان های شناخته شده جهان مانند صحرای بزرگ آفریقا یا گوبی، در طی میلیون ها سال بر اثر فرسایش بادی، تغییرات اقلیمی طبیعی و فرسایش خاک به وجود آمده اند، آرال قوم تنها در چند دهه و به شکلی فاجعه بار پدیدار شد. این سرعت خیره کننده، خود گویای منشأ انسانی فاجعه است. جایی که زمانی آب های نیلگون دریاچه موج می زد و زندگی در آن جریان داشت، اکنون دشتی بی آب و علف است که بادهای سمی، نمک و گرد و غبار آلوده را بر فراز آن به حرکت درمی آورند.

موقعیت جغرافیایی آرال قوم در آسیای مرکزی، آن را در قلب قاره ای وسیع و خشک قرار داده است. بخش جنوبی این صحرا عمدتاً در قلمرو ازبکستان واقع شده و بخش شمالی آن در قزاقستان قرار دارد. این تقسیم بندی جغرافیایی، خود پیامدهای متفاوتی در تلاش های احیای هر بخش از دریاچه سابق داشته است. آرال قوم نه تنها یک بیابان، بلکه یادمانی زنده و غم انگیز از عواقب ناگوار زیاده خواهی های انسانی است که به بهای نابودی یک اکوسیستم عظیم و تأثیر بر زندگی میلیون ها نفر، شکل گرفته است. هر قدم در این صحرا، گویی بر روی تاریخ پنهان شده یک دریای از دست رفته برداشته می شود.

دریای آرال پیش از فاجعه: نگین آبی آسیای مرکزی

برای درک عمق فاجعه ای که به تولد صحرای آرال قوم انجامید، باید به گذشته بازگردیم؛ به زمانی که دریای آرال نگین درخشان آسیای مرکزی بود. این دریاچه، که زمانی با مساحتی حدود ۶۸,۰۰۰ کیلومتر مربع، چهارمین دریاچه بزرگ آب شیرین/شور جهان محسوب می شد، بیش از آنکه یک توده آب باشد، قلب تپنده حیات و فرهنگ منطقه بود. آب های زلال و پربرکت آن، توسط دو رودخانه عظیم آمودریا و سیردریا تغذیه می شدند که از کوهستان های سر به فلک کشیده پامیر و تیان شان سرچشمه می گرفتند و هر ساله حجم عظیمی از آب را به دریاچه سرازیر می کردند.

اهمیت تاریخی و زیست محیطی دریای آرال بی نظیر بود. سواحل آن مملو از شهرهای بندری و روستاهای ماهیگیری بود که زندگی شان به وجود این دریاچه گره خورده بود. صنعت ماهیگیری در این منطقه رونقی بی سابقه داشت و سالانه هزاران تن ماهی صید و به اقصی نقاط اتحاد جماهیر شوروی صادر می شد. مردم محلی در کنار این دریاچه، تمدنی بر پایه آب و صید ماهی بنا نهاده بودند. کشتی رانی در آرال نیز پرجنب وجوش بود و کشتی های باری و مسافربری، رفت و آمد را در پهنه وسیع آن آسان می ساختند.

تنوع زیستی منطقه آرال، غنی و چشمگیر بود. این دریاچه و دلتاهای رودخانه های ورودی آن، زیستگاه گونه های متنوعی از ماهی ها، پرندگان مهاجر، و پستانداران آبزی بودند. مناطق تالابی اطراف دریاچه، پناهگاهی امن برای پرندگان کمیاب و گونه های گیاهی منحصر به فرد فراهم می کردند. آب و هوای معتدل ساحلی که به لطف حجم عظیم آب دریاچه ایجاد شده بود، امکان کشاورزی محدود اما پرمحصول را نیز در زمین های اطراف فراهم می آورد. دریای آرال نه تنها منبع رزق و روزی، بلکه بخشی از هویت و میراث فرهنگی مردم این سرزمین بود؛ گویی هر نسیم از روی آب، داستان زندگی و سرزندگی را با خود به همراه داشت.

ریشه های یک فاجعه: جاه طلبی های کشاورزی شوروی

دهه های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ میلادی، نقطه عطفی در سرنوشت دریای آرال بود؛ زمانی که جاه طلبی های کشاورزی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، بذرهای فاجعه ای زیست محیطی را کاشت. دولت شوروی با هدف خودکفایی و حتی تبدیل شدن به صادرکننده عمده پنبه (که در آن زمان «طلای سفید» نامیده می شد) و برنج، پروژه های عظیم آبیاری را در مقیاسی بی سابقه آغاز کرد. این پروژه ها عمدتاً در بیابان های وسیع آسیای مرکزی، دور از دریای آرال و در مسیر رودخانه های آمودریا و سیردریا، اجرا شدند.

هدف اصلی این طرح ها، توسعه کشت وسیع پنبه در مناطق خشک و نیمه خشک ازبکستان، ترکمنستان و قزاقستان بود. برای آبیاری این مزارع جدید، نیاز به حجم عظیمی از آب بود که تنها راه تأمین آن، انحراف آب از رودخانه های آمودریا و سیردریا، یعنی شریان های حیاتی دریای آرال، بود. کانال های عظیم و بعضاً ناکارآمدی مانند کانال قره قوم (Qaraqum Canal) در ترکمنستان، برای انتقال آب به هزاران کیلومتر دورتر از مسیر طبیعی رودخانه ها ساخته شدند. بخش عمده ای از آب، به دلیل ساختار خاکی این کانال ها و تبخیر شدید در مناطق گرمسیری، حتی قبل از رسیدن به مزارع از دست می رفت.

با وجود هشدارهای مکرر دانشمندان و کارشناسان محیط زیست در آن زمان که پیش بینی کاهش سطح آب دریای آرال و پیامدهای فاجعه بار آن را می کردند، این هشدارها به طور کامل نادیده گرفته شد. ایدئولوژی رشد و توسعه صنعتی و کشاورزی بر هر ملاحظه زیست محیطی ارجحیت داده شد. مقامات شوروی بر این باور بودند که طبیعت باید تحت کنترل انسان باشد و دریاچه ها و رودخانه ها، منابعی هستند که باید به نفع برنامه های اقتصادی به کار گرفته شوند. این دیدگاه، فاجعه ای را رقم زد که نتایج آن ده ها سال بعد آشکار شد و میراثی تلخ از یک زیست بوم نابودشده و یک صحرای سمی بر جای گذاشت.

روند خشک شدن و تقسیم شدن دریاچه: نمایی از ویرانی

از دهه ۱۹۶۰ میلادی، با انحراف فزاینده آب رودخانه های آمودریا و سیردریا، روند خشک شدن دریای آرال با سرعتی هشداردهنده آغاز شد. در ابتدا، این تغییرات به کندی صورت می گرفت و شاید به چشم بسیاری از مردم عادی قابل لمس نبود. اما با گذشت هر دهه، سطح آب دریاچه به شکل فاجعه باری کاهش می یافت. در دهه ۱۹۷۰، میزان آب ورودی به دریاچه تنها به یک دهم میزان طبیعی خود رسید. این کاهش، به تدریج سواحل دریاچه را به عقب راند و زمین های خشک و بایر را آشکار کرد.

در دهه ۱۹۸۰، وضعیت به اوج بحران رسید. دریای آرال، که دیگر قادر به حفظ یکپارچگی خود نبود، به دو بخش اصلی تقسیم شد: آرال شمالی (کوچک تر)، که عمدتاً در قزاقستان قرار داشت، و آرال جنوبی (بزرگ تر)، که میان ازبکستان و قزاقستان مشترک بود و روند نابودی آن سرعت بیشتری گرفت. این تقسیم بندی، نشانه ای آشکار از مرگ تدریجی یک اکوسیستم بزرگ بود. بخش جنوبی نیز خود به تدریج به قسمت های شرقی و غربی تقسیم شد که هر کدام سرنوشت متفاوتی یافتند و سرانجام بخش شرقی آن به طور کامل خشک شد.

تصاویر ماهواره ای، به وضوح تحولات ظاهری دریاچه را در طول زمان به تصویر می کشند. از نقشه هایی که آبی یکپارچه را نشان می دادند تا تصاویری که به تدریج لکه های قهوه ای رنگ خشکی را در میان آب های در حال عقب نشینی نمایان می کردند و سرانجام به تصویری از یک صحرای وسیع و تنها چند قطعه کوچک آب تبدیل شدند. این تصاویر، سند تصویری انکارناپذیری از مقیاس ویرانی هستند. در حالی که تغییرات اقلیمی جهانی نیز بر خشکی منطقه تأثیرگذار بودند، نقش آنها در مقایسه با انحراف گسترده آب توسط انسان، ناچیز و فرعی به شمار می آید. این روند خشک شدن، تنها نابودی یک پیکر آبی نبود، بلکه فروپاشی یک جهان کامل بود.

آرال قوم: بیابانی سمی با پیامدهای جهانی

با عقب نشینی آب دریای آرال، بستر سابق آن نمایان شد و به تدریج به صحرای آرال قوم تبدیل گشت. اما این تنها یک صحرای معمولی نبود؛ این بیابان، سرشار از بقایای سموم کشاورزی، آفت کش ها و کودهای شیمیایی بود که در طول دهه ها برای کشت پنبه استفاده شده و با آب رودخانه ها وارد دریاچه شده بودند. با خشک شدن آب، این مواد سمی در خاک بستر دریاچه باقی ماندند و آرال قوم را به «سمی ترین بیابان جهان» تبدیل کردند.

آلودگی خاک و هوا

یکی از مخرب ترین پیامدهای خشک شدن آرال، طوفان های شن و گرد و غبار نمکی و سمی است که از بستر خشک شده دریاچه برمی خیزد. این طوفان ها، حاوی غلظت بالایی از نمک های سنگین، مواد شیمیایی کشاورزی و حتی فلزات سنگین هستند که برای سلامتی انسان و محیط زیست بسیار خطرناکند. بادهای قدرتمندی که در این منطقه می وزند، این آلاینده ها را به فواصل بسیار دور می برند. گزارش ها نشان می دهند که ذرات سمی برخاسته از آرال قوم، تا دشت های روسیه، جنگل های نروژ، یخچال های طبیعی گرینلند و حتی در خون پنگوئن های قطب جنوب نیز شناسایی شده اند. این گستره آلودگی، نشان می دهد که فاجعه آرال قوم تنها یک مشکل محلی نیست، بلکه یک تهدید زیست محیطی با ابعاد جهانی است.

تأثیرات بر سلامت انسان و حیات وحش

پیامدهای آلودگی آرال قوم بر سلامت مردم محلی فاجعه بار بوده است. آمارها حاکی از افزایش چشمگیر بیماری های تنفسی مانند سل و برونشیت مزمن، انواع سرطان (به ویژه سرطان مری و کبد)، مشکلات کلیوی، بیماری های قلبی-عروقی و نقایص مادرزادی در نوزادان است. آب آشامیدنی در بسیاری از مناطق، به دلیل نفوذ آلاینده ها به سفره های زیرزمینی، غیرقابل شرب شده است. حیات وحش نیز به شدت آسیب دیده است؛ نابودی کامل زیست بوم دریای آرال به انقراض تقریباً تمامی گونه های ماهی بومی منجر شد و پرندگان و پستانداران آبزی مهاجر نیز زیستگاه خود را از دست دادند. تغییرات اقلیمی محلی نیز از دیگر پیامدهاست؛ تابستان ها به طرز چشمگیری گرم تر و زمستان ها سردتر شده اند، که بر کشاورزی اندک باقی مانده و زندگی مردم منطقه تأثیر منفی گذاشته است.

پیامدهای اقتصادی و اجتماعی

فروپاشی کامل صنعت ماهیگیری و کشتیرانی، ضربه مهلکی بر اقتصاد منطقه وارد کرد. هزاران نفر از ماهیگیران، کارگران بندر و مشاغل وابسته، یک شبه بیکار شدند. شهرهای ساحلی سابق، مانند موی ناق (Muynaq) در ازبکستان، که زمانی بندرهای پررونقی بودند، اکنون کیلومترها دور از آب قرار گرفته اند و به «شهرهای ارواح» تبدیل شده اند. تصاویر کشتی های ماهیگیری بزرگ که اکنون در بستر خشک بیابان به گل نشسته اند، به «قبرستان کشتی ها» شهرت یافته و نمادی از این فاجعه انسانی و زیست محیطی شده اند. این وضعیت به مهاجرت اجباری گسترده مردم از منطقه و فروپاشی جوامع محلی منجر شد، چرا که دیگر هیچ امیدی به بازگشت زندگی به روال گذشته وجود نداشت.

صحرای آرال قوم، نه تنها بستر خشک شده یک دریای عظیم است، بلکه گنجینه ای از سموم پنهان شده در خاک است که با هر طوفان شن، به هوا بلند شده و تا دوردست ترین نقاط جهان سفر می کند و سلامت انسان ها و محیط زیست را به خطر می اندازد. این واقعیت تلخ، آرال قوم را به نمادی از چگونگی تأثیر اقدامات محلی انسان بر سلامت جهانی تبدیل کرده است.

تلاش ها برای احیا و چشم انداز آینده

در مواجهه با این فاجعه زیست محیطی بی سابقه، تلاش هایی برای احیا و کنترل وضعیت آغاز شد، هرچند مقیاس و پیچیدگی بحران، چالش های عظیمی را پیش رو قرار داده است. این تلاش ها عمدتاً بر دو بخش شمالی و جنوبی دریای آرال تمرکز داشته اند که به دلیل ویژگی های جغرافیایی و سیاسی، سرنوشت متفاوتی پیدا کرده اند.

پروژه آرال شمالی (کوک آرال)

قزاقستان، به دلیل قرار گرفتن بخش عمده ای از آرال شمالی در خاک خود، تصمیم به یک اقدام قاطع گرفت. در سال ۲۰۰۵، سد کوک آرال (Kokaral Dam) با حمایت بانک جهانی احداث شد. هدف از این سد، جداسازی کامل آرال شمالی از آرال جنوبی و جلوگیری از فرار آب های رودخانه سیردریا به سمت بخش های جنوبی و در حال مرگ بود. این پروژه با موفقیت های محدودی همراه بود. سطح آب در آرال شمالی به طور چشمگیری افزایش یافت و شور شدن آب نیز تا حدودی کاهش پیدا کرد. این بهبود، منجر به بازگشت نسبی برخی گونه های ماهی و احیای محدود صنعت ماهیگیری در منطقه شد و امید را در دل مردم محلی زنده کرد. این سد، نمادی از این واقعیت است که با اراده و سرمایه گذاری مناسب، می توان حداقل بخشی از آنچه از دست رفته را بازگرداند.

چالش ها و چشم انداز آرال جنوبی

متأسفانه، وضعیت آرال جنوبی به مراتب پیچیده تر و اسفناک تر است. به دلیل حجم وسیع آب مورد نیاز برای پر کردن مجدد آن و همچنین هزینه های گزافی که این کار در بر خواهد داشت، احیای کامل آرال جنوبی عملاً غیرممکن به نظر می رسد. این بخش از دریاچه، که عمدتاً در ازبکستان قرار دارد، همچنان رو به خشکی و نابودی پیش می رود و به کانون اصلی تولید گرد و غبار سمی و نمک تبدیل شده است. پیشنهادهایی برای انتقال آب از رودخانه های دیگر مانند ولگا یا سیبری مطرح شده است، اما این طرح ها با موانع جدی سیاسی، اقتصادی و زیست محیطی مواجه هستند. این طرح ها نه تنها به سرمایه گذاری های عظیم نیاز دارند، بلکه پیامدهای زیست محیطی نامعلومی برای مناطق مبدأ آب نیز به همراه خواهند داشت. سازمان های بین المللی و کمک های خارجی، سعی در کاهش پیامدهای فاجعه بار در منطقه دارند، اما راهکاری جامع و پایدار برای احیای آرال جنوبی هنوز یافت نشده است.

درس های آموخته شده

داستان دریای آرال و تولد صحرای آرال قوم، درس های مهمی برای بشریت به همراه دارد. این فاجعه، اهمیت مدیریت پایدار منابع آب و توجه به هشدارهای زیست محیطی را به روشنی نشان می دهد. نادیده گرفتن علم و پیش بینی ها به نفع جاه طلبی های کوتاه مدت، می تواند پیامدهای بلندمدت و جهانی داشته باشد که نه تنها محیط زیست، بلکه سلامت و زندگی میلیون ها انسان را تحت تأثیر قرار می دهد. آرال قوم، نمادی از تضاد بین توسعه بی رویه و حفظ محیط زیست است و تأکید می کند که برنامه ریزی های توسعه باید همواره با ارزیابی دقیق پیامدهای زیست محیطی و اجتماعی همراه باشند.

بازدید از صحرای آرال قوم: جاذبه ای متفاوت برای گردشگران

در سال های اخیر، صحرای آرال قوم، به ویژه در منطقه موی ناق ازبکستان، به مقصدی برای نوعی از گردشگری خاص به نام «گردشگری تاریک» (Dark Tourism) تبدیل شده است. این نوع گردشگری، شامل بازدید از مکان هایی است که با رویدادهای غم انگیز، فجایع طبیعی یا انسانی، یا تاریخ دردناک پیوند خورده اند. برای بسیاری، بازدید از آرال قوم فراتر از یک سفر تفریحی است؛ این سفری است به عمق یک فاجعه، به محلی که می توان پیامدهای اقدامات انسانی بر طبیعت را از نزدیک لمس کرد.

جاذبه های باقی مانده در موی ناق، به خودی خود بسیار تأثربرانگیز و نمادین هستند. برجسته ترین آن ها، «قبرستان کشتی ها» است. کشتی های ماهیگیری بزرگی که زمانی در آب های پررونق دریای آرال شناور بودند و منبع رزق و روزی هزاران نفر بودند، اکنون در بستر خشک بیابان و کیلومترها دورتر از ساحل سابق، به گل نشسته اند. این بقایای زنگ زده و فرسوده، یادآور دوران شکوفایی و نمادی از مرگ یک دریا هستند. مناظر بکر اما غم انگیز صحرای بی کران، با تپه های شنی و افق های دوردست، حس انزوا و ویرانی را عمیق تر می کند.

با این حال، بازدید از صحرای آرال قوم نیازمند رعایت نکات ایمنی و بهداشتی جدی است. به دلیل آلودگی شدید محیطی ناشی از نمک های سمی و بقایای آفت کش ها در هوا و خاک، استفاده از ماسک های محافظ تنفسی، کلاه و عینک آفتابی برای جلوگیری از تماس با گرد و غبار سمی توصیه می شود. دسترسی به امکانات رفاهی و پزشکی نیز در این منطقه بسیار محدود است و باید آمادگی های لازم را پیش از سفر در نظر گرفت. اغلب بازدیدکنندگان با تورهای محلی و همراه با راهنما به این مناطق می روند.

تجربه بازدید از این مکان، معمولاً حس عمیقی از تأمل و اندوه را برمی انگیزد. برای بسیاری، این سفر فرصتی است برای درک بهتر پیامدهای تغییرات اقلیمی و مدیریت نادرست منابع طبیعی. هدف از این نوع سفر، تنها دیدن بقایا نیست، بلکه لمس داستانی است که در آن، طبیعت قربانی جاه طلبی های بی حد و حصر انسان شده است. این سفر می تواند الهام بخش باشد تا بازدیدکنندگان، با درس گرفتن از این فاجعه، نسبت به محیط زیست خود مسئولیت پذیرتر باشند و از تکرار چنین رویدادهایی در آینده جلوگیری کنند. آرال قوم، گواه زنده ای است بر قدرت مخرب انسان و در عین حال، نمادی از امید به آگاهی و تغییر.

برای کسانی که به دنبال تجربه ای متفاوت و تأمل برانگیز هستند، بازدید از صحرای آرال قوم و قبرستان کشتی های آن در موی ناق، نه تنها سفری به یک مقصد جغرافیایی است، بلکه غوطه ور شدن در داستانی تاریخی و زیست محیطی است که عمق پیامدهای تصمیمات انسانی را آشکار می سازد و بینشی عمیق نسبت به آسیب پذیری طبیعت ارائه می دهد.

نتیجه گیری

صحرای آرال قوم، با داستان غم انگیز تولد خود، بیش از آنکه صرفاً یک بیابان باشد، نمادی قدرتمند از عدم توازن میان توسعه و حفظ محیط زیست است. این پهنه وسیع و سمی، نتیجه مستقیم یکی از بزرگترین فجایع زیست محیطی قرن بیستم است که در آن، یک دریای عظیم و پربرکت به دلیل جاه طلبی های کشاورزی بی رویه و نادیده گرفتن هشدارهای علمی، به بیابانی بایر و آلوده تبدیل شد. آرال قوم، گواهی زنده بر این حقیقت است که اقدامات محلی انسان می تواند پیامدهای جهانی و بلندمدتی داشته باشد که نه تنها بر اکوسیستم ها، بلکه بر سلامت و زندگی میلیون ها نفر تأثیر می گذارد.

داستان آرال قوم، درس بزرگی برای بشریت است. این فاجعه نشان می دهد که چگونه تصمیمات سیاسی و اقتصادی، بدون در نظر گرفتن پیامدهای زیست محیطی و اجتماعی، می توانند به نابودی بی بازگشت منابع طبیعی و بحران های انسانی منجر شوند. درسی است درباره اهمیت مدیریت پایدار منابع آب، احترام به اکوسیستم ها و شنیدن صدای علم. با وجود تلاش های محدودی که برای احیای بخش های کوچکی از دریاچه صورت گرفته، بخش عمده ای از این فاجعه جبران ناپذیر باقی مانده است.

صحرای آرال قوم، ما را به تفکر درباره آینده منابع آبی سیاره و مسئولیت مشترکمان در قبال آن فرا می خواند. این صحرا، یادآوری می کند که تعادل ظریف طبیعت، به سادگی می تواند بر هم بخورد و بازگرداندن آن، بسیار دشوار یا حتی ناممکن است. این سرزمین خشک و سمی، الهام بخش این ایده باشد که از گذشته بیاموزیم، تصمیمات آگاهانه تری بگیریم و برای حفظ سیاره مان برای نسل های آینده، اقدام کنیم. آینده منابع آبی ما، در گرو تصمیمات امروز ماست.