هشداری درباره پیامدهای خشکسالی در جامعه ایران

خشکسالی بار بیشتری را بر دوش زنان از نظر مسئولیت مراقبت در منزل تحمیل می کند. علاوه بر این، مهاجرت جوانان بیشتر تعادل جنسیتی را در مراکز شهری بر هم زده است. گزارش ها حاکی از آن است که با افزایش ناامیدی، تأثیرات منفی بر ازدواج و زایمان داشته است.

کودکان به ویژه آسیب پذیر هستند و خطرات بیشتری برای سلامتی آنها وجود دارد، از جمله بیماری های پوستی و چشمی، رشد شناختی و مشکلات تنفسی مرتبط با کم آبی. در سال های اخیر، تعداد کودکان از نظر سلامت ضعیف که مستقیماً به گرد و غبار موجود در هوا و کمبود آن نسبت داده می شود، سه برابر شده است.

بارزترین شواهد خشکسالی ویرانگر و طولانی مدت در 30 سال گذشته از بین رفتن دریاچه ها و تالاب ها در بخش هایی از ایران است. فشار بیش از حد بر منابع آبی در سراسر کشور به ویژه در مناطق مرزی شرق و غرب بیشتر مشهود است. تامین آب کافی و سالم برای شرب، بهداشت، کشاورزی، دامپروری و برق به یک چالش روزانه تبدیل شده است.

یکی از پیامدهای مهم خشکسالی، ناامنی غذایی است که در صورت عدم توجه به فشارهای روزافزون بر معیشت خانواده، انسجام اجتماعی را تضعیف می کند.

وضعیت خشکسالی کنونی در درجه اول ناشی از فعالیت های انسانی است که البته نشانه تغییر اقلیم به دلیل مدیریت ناپایدار آب و خاک در داخل و اطراف کشورهای همسایه است.

منطقه وسیعی از ایران تحت تأثیر شرایط خشکسالی با درجات مختلف شدت و وسعت محلی قرار گرفته است. کاهش بارندگی در 30 سال گذشته، ناکافی بودن پروژه‌های زیرساختی و ضربه سیاسی و اقتصادی به جامعه، مقاومت کشور را در برابر اثرات تشدید تحریم‌ها کاهش داده است. ایران تقریباً به طور مداوم میزبان حدود 3.5 میلیون پناهنده از سرزمین‌های جنگ‌زده همسایه بوده است. نزدیک به پنج میلیون نفر – 70 درصد جمعیت روستایی استان‌های آسیب‌دیده از خشکسالی – عمدتاً در مناطق روستایی دور افتاده در معرض خطر خشکسالی هستند. معیشت به شدت آسیب دیده است و برای تطبیق با واقعیت های جدید نیاز به بازسازی و اصلاح دارد. زنان سرپرست خانواده و افراد تحت تکفل بیشترین آسیب را می بینند.

پیامدهای خشکسالی و خطرات متعدد آن و اثرات انسانی را می توان به شرح زیر خلاصه کرد:

اثرات منفی بر دسترسی و کیفیت آب به دلیل کمبود آب آشامیدنی و بهداشتی که باعث مشکلات سلامتی می شود. کمبود آب برای کشاورزی و دامپروری که با اختلاف از مهمترین منابع امرار معاش هستند، بیشتر مناطق مرزی را تحت تاثیر قرار داده است.

مهاجرت به دلیل از دست دادن شغل تأثیر مخربی بر محله ها دارد. با بدتر شدن خدمات اجتماعی، از بین رفتن معیشت عادی، تاب آوری جامعه را کاهش می دهد.

بازارها در همه شهرستان ها با مواد غذایی و اقلام اساسی از جمله در دسترس بودن کالاهای اساسی فعال هستند، اما قدرت خرید به دلیل کمبود شغل و نرخ بالای بیکاری ضعیف شده است.

وخامت سکونتگاه های شهری، به ویژه در حاشیه شهرهای بزرگ، با مهاجرت مردم از مناطق روستایی.

افزایش نرخ آسیب های سلامت روان، با افزایش ناامیدی، افسردگی، اضطراب و خشم. آسیب های سلامت جسمانی شامل بیماری های تنفسی، چشمی و پوستی، اسهال و مشکلات معده به دلیل آب آشامیدنی آلوده است.

وخامت استانداردهای زندگی که مستقیماً بر سلامت مردم تأثیر می گذارد.

افزایش قرار گرفتن در معرض خطرات دیگر مانند سیل و زلزله به دلیل کاهش رطوبت خاک. از آنجایی که خاک سطحی و پوشش گیاهی از جمله جنگل ها و بیابان ها پژمرده می شود، باران های ورودی باعث افزایش خسارات ناشی از سیل می شود.

ایران با طیف وسیعی از چالش های زیست محیطی از جمله افزایش دما، آلودگی، سیل و ناپدید شدن دریاچه ها مواجه است. در آوریل 1400، سازمان هواشناسی کشور نسبت به “خشکسالی بی سابقه” و بارندگی بسیار کمتر از میانگین بلندمدت هشدار داد. میزان بارندگی در حوضه های اصلی رودخانه های ایران از شهریور 1395 تا تیر 1400 در بیشتر نقاط نسبت به دوره قبل بسیار کمتر بوده است. ایران از خشکسالی های مکرر رنج می برد و به دلیل تغییرات اقلیمی با احتمال شرایط شدیدتر مواجه است.

نگرانی ویژه اثرات خشکسالی در شمال شرق ایران در مرز با افغانستان است. جمعیت هلال احمر ایران اعلام کرد از مجموع ۳۱ استان ۲۹ استان به ویژه ۷ استان خراسان جنوبی، کرمان، سیستان، بلوچستان، هرمزگان، خوزستان، اصفهان و خراسان رضوی به شدت تحت تاثیر خشکسالی قرار دارند. فقدان تامین آب سالم، بهداشت، کشاورزی، دامپروری و برق و همچنین تشویق روندهای منفی اجتماعی، فشارهای مخرب و ناپایداری را بر سلامت وارد می کند و منجر به افزایش درآمد خانوارها می شود.

* استاد مهندسی زلزله در پژوهشکده بین المللی زلزله شناسی و عضو وابسته فرهنگستان علوم