چرا سازمان سیا نتوانست انقلاب را پیش بینی کند؟/ تفرشی:اگر گروگان گیری نمی شد جنگ ایران و عراق صورت نمی گرفت/ سه مسئله اشغال سفارت را به معضل تبدیل کرد

به گزارش خبرگزاری دیباروز نشست «خانه گفتارها» در کلاب هاوس به کوشش مجید تفرشی مورخ و سندپژوه و اجرای محمدرضا مهاجر با عنوان «تسخیر/ اشغال سفارت آمریکا در تهران: روایت مستند پس از ۴۵ سال) شامگاه جمعه یازده آبان برگزار شد. این نشست به نقد و بررسی کتاب «ایستگاه خیابان روزولت» نوشته ی محمد محبوبی اختصاص داشت.

«ایستگاه خیابان روزولت» تالیف محمد محبوبی که در بهار ۱۴۰۳ توسط انتشارات مطالعات سیاسی روانه ی بازار نشر شد ساختار اطلاعات پایه ی سفارت آمریکا دردوره ی پهلوی و نحوه ی تحول این ساختار پیچیده را در دوره ی انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار می دهد سپس با تکیه بر اسناد دیده نشده به بررسی واقعه ی تسخیر سفارت آمریکا در تهران و پیامدهای آن تا زمان آزادی گروگان ها می پردازد.

مجید تفرشی در ابتدای این نشست کتاب یادشده را بسیار مهم و قابل ملاحظه خواند و گفت: «این کتاب در روزهای اخیر نیز به دلایل مختلف نامش مطرح شده است از جمله تقریظی که رهبر انقلاب اسلامی بر آن نوشتند آن را خبرساز کرده است. این موضوع البته مانع از این نمی شود که ما کتاب را در مورد نقد و بررسی قرار ندهیم چون به هر حال مورخان در موضوعات تاریخی حق اجتهاد دارند من فکر می کنم می توانیم کتاب را که جنبه های مثبت بسیاری دارد و در عین حال نقاطی در آن نیز مورد اشکال ابهام و یا اختلاف نظر است مورد نقد و بررسی قرار دهیم. حضور آقای محبوبی در این نشست به این دلیل است که در مجموعه ی کتاب هایی که طی چهل وپنج سال گذشته از این نوع و با این زاویه ی دید نوشته شده به نظر من کتاب ایشان بهترین است بهترین از این گونه بودن به معنای بهترین مطلق نیست حتما من به آن نقد و نظر دارم ولی کتاب کاملا ارزشمند و تا این لحظه در نوع خود با این زاویه دید بی نظیر است و حتما ارزش مطرح شدن دارد.»

آسیب شناسی مطالعات انقلاب اسلامی

محمد محبوبی مولف کتاب سخنران اصلی این نشست بود که سخن خود را با آسیب شناسی مطالعات انقلاب اسلامی آغاز کرد. او در این باره اظهار داشت:

وقتی می خواهیم پدیده ی انقلاب اسلامی و موضوعات مرتبط با آن را موردپژوهش قرار دهیم (نمی گویم به طور مطلق ولی بسیاری از آثار پژوهشی این آسیب را دارند) در یک محیط ایزوله این را کار را انجام می دهیم؛ یعنی پدیده ی مرتبط با انقلاب اسلامی مثل روابط ایران و آمریکا ایران و شوروی و نیز موضوعات داخلی مثل پیامدهای انقلاب بر روی گروه های سیاسی و… را در فضایی گل خانه ای آکوستیک و بدون ارتباط با محیط پیرامون آن بررسی می کنیم.

آسیب تحلیل یک موضوع در محیطی ایزوله این است که آن را تک عاملی می کند به طور مثال پژوهشگر در این شرایط در موضوع روابط ایران و آمریکا مولفه های بین المللی مثل نظم حاکم بر جهان فضای جنگ سرد و موارد مختلف از جمله رقابت قدرت ها و… را در نظر نمی گیرد. این یکی از آسیب هایی است که در مطالعات صورت گرفته روی موضوع تسخیر لانه ی جاسوسی یا به تعبیری سفارت آمریکا یا بحران گروگان گیری نیز می بینیم.

آسیب دوم مسئله ی منابع است ما در آثار فارسی منابع دست اول چندانی در دسترس نداریم اسناد در مراکز اسنادی و در بایگانی های مختلف پراکنده اند و دسترسی به آن ها بسیار سخت است. این فقط هم مختص اسناد نیست و در مورد روزنوشت ها و خاطرات نیز همین گونه است. در منابع آمریکایی نیز دام های زیادی وجود دارد و موجب اختلال در تحلیل می شود؛ چون خاطرات شخصیت های آمریکایی (آن هایی که در دسترس ما قرار دارد) اغلب بعدا نوشته شده و روزنوشت در آن کم پیدا می شود. مثلا کارتر روزنوشت دارد ولی مابقی افراد تعداد کمی شان روزنوشت دارند و بعدا خاطرات شان را نوشته اند.

در تالیف این کتاب در انبوه منابع طرف غربی دام ها و تله های تحلیلی زیادی وجود داشت و ما باید سعی می کردیم با تطبیق آن ها با منابع دیگر در این دام ها نیفتیم. در مرحله ی بعد نیز کوشیدیم به دام شعارزدگی نیفتیم.

جایگاه ایران در جهان در آستانه اشغال سفارت

محبوبی در ادامه ی سخنان خود به جایگاه ایران در جهان در آستانه ی اشغال سفارت پرداخت وگفت: در ابتدای این پژوهش من کوشیده ام ترسیمی از جایگاه ایران در فضای دهه ی ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ برابر با ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ میلادی و در بین دو قطب بلوک غرب و شرق و تحلیلی نسبت به جایگاه سفارت آمریکا در ایران در خلال این مناسبات ارائه دهم.

مولف «ایستگاه خیابان روزولت» سپس به محدودیت های اسناد سفارت در این زمینه اشاره کرد و درباره ی علت این محدودیت توضیح داد:

البته در اسناد لانه ی جاسوسی یا اسناد سفارت آمریکا در این باره داده ی زیادی وجود ندارد. مجموعه ی اسناد دانشجویان پیرو خط امام تقریبا ده ماه بعد از حادثه ی ۲۵ بهمن سال ۵۷ به دست آمد؛ یعنی زمانی که یک جناح از چریک های فدایی خلق به سفارت آمریکا در تهران هجوم بردند.

بعد از آن عملیات آمریکایی ها به تکاپو افتادند و بخشی از اسناد خود را از مجموعه ی سفارت خارج کردند؛ بنابراین اکثر اسنادی که در آرشیو سفارت آمریکا به دست دانشجویان افتاد مربوط به بازه ی پس از ۲۵ بهمن ۵۷ است. شاید بخشی از اسناد نیز در روزهای پیش از پیروزی انقلاب خارج شده باشد و اکثر اسنادی که به دست دانشجویان افتاده پس از آن تولیده شده باشد. لذا اگر بخواهیم جایگاه سفارت را در جنگ سرد ببینیم باید این را در نظر داشته باشیم که بخش زیادی از اسناد مربوط به سفارت آمریکا پیش تر خارج شده و به دست دانشجویان نیفتاده است؛ بنابراین ناگزیریم در این رابطه سروقت سندهای جای گزین برویم.

محبوبی اضافه کرد: من در مراکز مختلف ایرانی وخارجی جست وجو کردم به اسناد مربوط به سوابق ساواک دسترسی پیدا کردم که در بایگانی موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی وجود داشت.

چرا سازمان سیا نتوانست انقلاب را پیش بینی کند؟

این پژوهشگر تاریخ انقلاب سپس به ارتباط ساواک و سازمان سیا در رژیم پهلوی پرداخت و گفت: طبیعتا ساواک در مقطع پیش از انقلاب با آمریکا هم پیمان بود؛ اما به این معنا نبود که فعالیت افسران آمریکایی در ایران را تحت نظر نداشته باشد. در بخش نخست کتاب چند گزارش آورده ام که فعالیت آمریکایی ها در ایران را تحلیل می کند.

برخلاف آن نگاه گل خانه ای درباره ی روابط ایران و آمریکا و منفک از مناسبات جهانی تحلیل اداره ی کل هشتم ساواک (اداره ی ضدجاسوسی) این بود که نمایندگی سی. آی.ای در ایران هفت هدف اصلی را دنبال می کرده است: نخست: مرز مشترک ایران و شوروی دوم: منابع نفتی در ایران سوم: منطقه ی خلیج فارس چهارم: مبارزه با کمونیسم بین المللی پنجم: موقعیت راهبردی و ژئوپلتیک ایران در فضای بین المللی ششم: پیمان سنتو و هفتم: تامین منافع و نظرات سیاسی اقتصادی راهبردی آمریکا در ایران.

در اسناد دیگر نیز مشخص است که اساسا هدف ایستگاه سی .آی. ای در ایران پیش از پیروزی انقلاب کاملا در چارچوب جنگ سرد تعریف می شده؛ یعنی ناظر به بلوک شرق و فعالیت شوروی در ایران بوده است. به هر روی ایران یکی از کشورهای متحد بلوک غرب بود که بیش ترین مرز را با شوروی داشت.

در این جا ذکر دو سه نکته حائز اهمیت است: نخست این که فعالیت نمایندگی سیا و سفارت آمریکا در ایران در این مقطع با هدف مبارزه با کمونیسم و رشد کمونیسم در ایران بود. ایران جایگاهی ژئوپلتیک و حیاتی برای آمریکایی ها داشت. این جایگاه ژئوپلتیک موجب شده بود سی . آی. ای دو پایگاه پایش الکترونیکی به نام تکسمن ۱ و ۲ در ایران تاسیس کند یکی از آن ها در کاخ صفی آباد در بهشهر پایه ریزی شده بوده و دومین پایگاه در خراسان نزدیک روستایی به نام کبکان. هدف این دو پایگاه پایش فعالیت های موشکی و فضایی شوروی بود. شوروی در منطقه ی قزاقستان پایگاه های تست موشکی و فضایی داشته و مهم ترین پایگاه های راهبردی آمریکا در ایران در این منطقه بوده است.

نکته ی مهم تر این که سی. آی. ای ناظر به گروه های داخل ایران و فعالیت های داخلی ایران تمرکزی نداشته است. مثلا نسبت به گروه های مبارز انقلابی حتی گروه های چپ مثل سازمان چریک های فدایی خلق یا سازمان مجاهدین خلق که بعدا اعلام تغییر ایدئولوژی کرد گروه های مسلمان ملی گرا و… فعالیتی نداشته است.

در همین رابطه همیشه پرسش پرتکراری وجود دارد که «چطور نمایندگی سی. آی. ای در تهران نتوانست انقلاب را پیش بینی کند؟» با توجه به آن تصویری که ساواک از فعالیت های سی .آی. ای در ایران ارائه می دهد پاسخ این پرسش برای ما روشن می شود که سی. آی. ای اساسا بر گروه های سیاسی تمرکزی نداشت و چنان چه از این گروه ها اطلاعاتی می خواست خواسته اش را از طریق ساواک تامین می کرد؛ در جلسات مبادله ی اطلاعاتی که سی .آی. آی و ساواک داشتند.

به عبارت دیگر اداره کل سوم تامین کننده ی اخبار و اطلاعات آمریکایی ها از گروه های داخلی و مبارز ایران بوده است.

در سال ۱۳۵۷ تقریبا همه ی این گروه ها در زندان بودند یعنی اساسا خیزش انقلاب ایران از دل گروه هایی مثل چریک های فدایی خلق سازمان مجاهدین خلق نهضت آزادی جبهه ملی حزب توده و… برنخاست بلکه یک خیزش انقلابی بود. لذا سی.آی.ای این پیش بینی را نداشت.

با پیروزی انقلاب اساسا سی .آی. ای هم در هدف و هم در ماموریت های خود تغییر و تحولی اساسی داد که مهم ترین آن اولویت بندی است یعنی دیگر در کنار اولویت بلوک شرق و شوروی خود حکومت انقلابی دولت موقت و گروه های سیاسی داخل ایران هم به عنوان اولویت اول خود تعریف کرد.

علت این بود که تا پیش از پیروزی انقلاب موقعیت ایران یک امکان تامین و تضمین شده برای آمریکا بود ولی پس از پیروزی انقلاب این امکان دیگر دست رفته بود و برای باز پس گرفتن آن باید تلاش می کرد. درنتیجه این فضای جدید ماموریت هایی جدید را طلب می کرد.

چرا هنوز مسئله اشغال سفارت مهم است؟

در بخش بعدی این نشست مجید تفرشی بحث خود را با چرایی اهمیت بررسی همواره مسئله ی اشغال یا تفسیر سفارت آغاز و با روایت یک خاطره این مسئله را تبیین کرد:

نخستین سوالی که به نظر می رسد این است که چرا ماجرای گروگان گیری و اساسا چرا به اشغال یا تسخیر سفارت آمریکا باید بپردازیم. می توانم ساعت ها راجع به این که چرا این ماجرا هنوز به قول فرنگی ها «آن فینیش بیزنس» (یک موضوع تمام نشده) است صحبت کنم و از دانش و تجربه و شنیده ها و ملاحظات خودم و پژوهش های دیگران برای شما مثال بیاورم. یکی از آن ها ماجرای به اصطلاح افشاگری خبرنگار فارسی زبان شبکه بلومبرگ به دلایلی کاملا شخصی در ابتدای دولت آقای حسن روحانی است. آن روزنامه نگار اولین کاری که کرد یک موشک خبری به سمت ایران شلیک کرد وقتی که دولت آقای روحانی آقای حمید ابوطالبی را به عنوان نماینده ی ایران در سازمان ملل معرفی کرد در بدو انتصابات بین المللی و دیپلماتیک همین خبرنگار یک مقاله ی بلندبالا نوشت در مورد این که آقای ابوطالبی از سران گروگان گیری بوده و دولت آمریکا را مجبور کرد و هل داد و در یک حالت ناگزیر قرار داد که پذیرش آقای ابوطالبی را رد بکنند و در شرایطی که یک خوش بینی نسبی بین المللی بعد از دوران آقای محمود احمدی نژاد برای ایران وجود داشت به خاطر ماجرای گروگان گیری دوباره یک دست اندازی به واسطه ی انتقام گیری شخصی با ایران پیش آمد و آقای ابوطالبی رد شد.

می خواهم بگویم که داستان اشغال یا تسخیر سفارت آمریکا سوای جنبه های اقتصادی اش و تبعات ملی و بین المللی و روحی و… بسیار گسترده تر از آن است که ما فکر می کنیم و اگر کسی فکر می کند که این ماجرا تمام شده و دیگر با آمریکا مساوی شدیم آن ها یک کودتا کردند و ما در تلافی سفارت را گرفتیم به نظر من سخت در اشتباه است و این ماجرا ادامه دارد و بخشی از نمی گویم همه ی آن چه اسرائیلی ها و عرب ها در جامعه ی بین المللی علیه ایران می فروشند برای ایران هراسی در دنیا طبیعتا بخشی از آن برمی گردد به ماجرای تسخیر و اشغال سفارت آمریکا کما این که در مورد آمریکا هم ایرانی ها هر وقت بخواهند حسابی را با آمریکا صاف کنند بحث کودتای ۲۸ مرداد حتما یکی از بحث های اصلی و مهم است.

این را گفتم برای این که بگویم چرا این داستان همچنان مهم است و ادامه دارد؛ بنابراین ابعاد و اهمیت ماجرا همان طور که دوستان می دانند فقط مربوط به دیروز نیست و به هر روی امروز و فردا هم ادامه دارد.

محدودیت منابع

تفرشی سپس درباره محدودیت منابع در در این حوزه سخن گفت:

در مورد تسخیر یا اشغال (تعمدا از هر دو کلمه استفاده می کنم که سوگیری در آن نباشد) طبیعتا موانع بحث وجود دارد برای این که بحث برای دو طرف ناموسی است؛ آمریکایی ها احساس می کنند که در آن ماجرا تحقیر شده اند و باید ایرانی ها را تحقیر کنند ایرانی ها (منظورم تاریخ نگاری رسمی ایران است) فکر می کنند یک تسخیری صورت گرفته انتقام تاریخی گرفته ایم و آمریکا را تحقیر کرده ایم و آمریکا شکستی سخت خورد و بالاخره موضوع ناموسی حیثیتی و غیرتی است و تصور نادرستی که وجود دارد و واقعا ناشایست است این است که این جوی که در ایران وجود داشته (البته الان خیلی تعدیل شده ولی همچنان وجود دارد) هرکسی مسئله ی اشغال سفارت آمریکا را انتقاد بازنگری یا مرور چالشی می کند حتما مزدور آمریکا غرب گرا یا غرب گدا است که می خواهد آمریکا را دوباره در ایران مستقر کند. این نگاهی است ناسالم و متاسفانه هیچ کمکی به یک بحث علمی نقادانه ی منصفانه ی کاملا فارغ از آبروبری و آبروخری نمی کند.

این پژوهشگر تاریخ معاصر در ادمه به دام چاله های موجود بر سر راه پژوهش این موضوع اشاره کرد:

یک موضوع دیگر هم هست که البته آقای محبوبی به درستی فرمودند متاسفانه در این مباحث دو دام چاله از جهت پژوهش وجود دارد: نخست این که محققان غربی که تعدادشان بسیار زیاد است (شاید همان طور که ایشان گفتند بیش از بیست برابر. من منابعی که خودم دارم حالا یا مستقیم یا دیجیتال یا آن هایی که خوانده و نت برداری کرده ام در مورد ماجرای تسخیر سفارت آمریکا بیش از بیست برابر منابع فارسی است تازه غیر از اسناد و پایان نامه ها و… فقط درباره ی کتاب و مقاله صحبت می کنم) از منظر بین المللی و منافع ملی آمریکا نگاه می کنند و منافع متحدان آمریکا و ما هم از داخل نگاه می کنیم بنابراین محققین غربی اکثرا به منابع خارجی دسترسی ندارند و به نوع زاویه دید خارجی دسترسی ندارند و برعکس محققین خارجی نیز به همین ترتیب به منابع ایرانی.

نکته ی دوم این است که در این مباحث ما معمولا مسئله را محدود می کنیم به آن چه در تهران می گذشته و آن چه در ایران می گذشته یا آن چه فقط در محیط پیرامونی ایران می گذشته یا در جامعه ی بین المللی آمریکا. همه ی این ها را با هم به طور موازی در قلمروهای مختلف و مرتبط با هم نگاه نمی کنیم.

یک مشکل دیگر هم این است که منابع مهم در این مورد بسیار زیاد پراکنده و گسترده است. صرف نظر از منابع منتشرشده ی سفارت آمریکا که تحت عنوان اسناد لانه ی جاسوسی منتشر شده اسناد داخلی به طور محدود منتشر و آزاد شده و اغلب غیر قابل دسترسی برای پژوهشگران مستقل است.

در مورد اسناد بین المللی نیز درست است که شمار بسیاری آزاد و منتشر شده ولی همچنان مقدار زیادی از آن غیر قابل استفاده است. آقای محبوبی در کتاب شان از حدود ده پرونده ی انگلیسی استفاده کرده اند که تعداد پرونده های انگلیسی که به اصطلاح در مورد این موضوع تبعات و حواشی آن وجود دارد بیش از صد پرونده است ولی همین مقدار هم اسنادی وجود دارد که هنوز آزاد نشده و علی رغم تلاش هایی که خود من در اسناد انگلیسی کرده ام بر اساس قانون دسترسی آزادانه به اطلاعات که از نظر حقوقی می شود پیگیری کرد هنوز اجازه ی استفاده از برخی اسناد مربوط به مناقشات ایران و آمریکا و اشغال سفارت و تبعاتش را پیدا نکرده ام. به دلیل ساده ای که همان اول گفتم یکی این که با منافع ملی بریتانیا مغایرت دارد چون فعلا هنوز مسئله حاد است و دوم این که هنوز موضوع تمام شده نیست برای این که پرونده های زیادی وجود دارد و ممکن است بر موارد امنیت ملی بریتانیا و متحدانش که مشخصا آمریکا باشد تاثیر بگذارد.

ولی یک اتفاق جالب این است که در سال های اخیر به مدد آقای آسانژ و ویکی لیکس و بقیه ی اسنادی که توسط مامورین سرویس های امنیتی آمریکایی به اصطلاح هک آزاد و افشاگری شده برخی از اسناد مربوط به روابط ایران و آمریکا که به سال های اول انقلاب برمی گردد در اسناد لانه جاسوسی نبوده و در خارج هم منتشر نشده بوده از این طریق منتشر شده است و طبیعتا این فرصتی بسیار مغتنم برای پژوهش های مربوط به روابط ایران و آمریکاست. بسیاری از این اسناد مربوط به سال های دور پیش از انقلاب و مقداری هم مربوط به بعد از انقلاب است

همان طور که عرض کردم منابع زیادی در این مورد در داخل و خارج منتشر شده منتها اشکال قضیه این است که در هر دو طرف سوای کارهای پژوهشی از جمله همین کتاب آقای محبوبی که جدیدترین و کامل ترین کتاب فارسی در این مورد است اکثر منابع متاسفانه در مسئله ی اشغال و تسخیر سفارت موضوع به سمت بهره وری در مسائل روز برده اند؛ چه آن هایی که موافق گروگان گیری هستند از آمریکایی ها اروپایی ها ترک ها عرب ها و اسرائیلی ها تا ایرانی هایی که درباره ی این موضوع نوشته اند چه طرفداران حکومت ایران و چه مخالف آن. از جمله اخیرا کتابی تحت عنوان «اشغال انقلاب دوم تولد آمریکاستیزی» منتشر شده که از موضع مخالفت و انتقاد است همین طور در نقطه ی مقابل آن کتابی با عنوان «عملیات سیا پس از انقلاب» در دفاع وتوجیه گروگان گیری منتشر شده است.

از مسئله ی سفارت آمریکا از زوایای مختلف بهره برداری روز می شود کتاب های خارجی نیز به همین صورت اند. البته در مورد پیش زمینه های اشغال سفارت کتاب های بسیاری منتشر شده که مستقیم به گروگان گیری ربط ندارد ولی بی تاثیر نیست از جمله کتاب بسیار پرفروشی که اخیرا منتشر شده تحت عنوان Seige (محاصره) نوشته ی بن مکینتایر که راجع به اشغال سفارت ایران در لندن است و در قسمت پایانی به مسئله ی گروگان گیری نیز اشاره می کند؛ به دلیل مشابهتی که وجود داشته در انگلیس و در ایران.

آقای محبوبی بسیاری از منابع را ندیده است

تفرشی در ادامه در نقد «ایستگاه خیابان روزولت» گفت: منابع خارجی که آقای محبوبی برای این کتاب دیده اند از بسیاری منابع دیگر بیش تر است ولی هنوز خیلی از منابع را ندیده اند چه کتابی و چه مقاله و پایان نامه که به نظر من ضرورت دارد که اگر ویراست بعدی یا جلد دومی بخواهند انجام دهند حتما آن را لحاظ کنند. به خصوص اسناد انگلیسی که عرض کردم بیش تر از صد پرونده راجع به این موضوع و به خصوص تبعات دیپلماتیک و اقتصادی ماجرا و مذاکرات پشت پرده ی آمریکایی ها در مسئله ی با ایران وجود دارد که بسیار مهم است. شاید ده پرونده فقط راجع به یک کنفرانس ناپل (بین آمریکا و اروپا و متحدان شان برای تحریم های گسترده ی ایران) وجود دارد.

رابطه ایران و آمریکا در گذر تاریخ

مجید تفرشی سپس با بیان این که مناقشه ایران و آمریکا از ۱۳ آبان ۵۸ آغاز نشده درباره ی روابط ایران و آمریکا تاریخچه ای را به این شرح بیان کرد:

شما اگر ریشه های مشکلات ایران و آمریکا را نبینید نمی توانید بحث را دقیق دربیاورید. ارتباط رسمی ایران و آمریکا در زمان ناصرالدین شاه شروع می شود و تقریبا تا زمان مشروطه تعارض چندانی با هم ندارند یعنی ارتباط شان از نظر دیپلماتیک بسیار محدود است. بیش تر میسیونرها و گروه های آموزشی و بهداشتی در ایران هستند.

در زمان مشروطه در اوج ماجرای تبریز و کشته شدن یا شهادت هاوارد باسکرویل رخ می دهد که معلمی آمریکایی (از طرف کلیسای پرزبترین آمریکایی) در تبریز بود و برخلاف گفته ی رهبران کلیسا و خواست آن ها تبریز را ترک نکرد و در کنار گروه ستارخان جنگید و کشته شد. این نقطه ی تفاهمی بین دو کشور است.

جریان بعدی بین دو کشور ماجرای مورگان شوستر است که آن موقع به عنوان مستشار مالی به ایران آمده و یک آدم بدعنق بداخلاق و بدقلقی است که  با ارباب قدرت سیاست و ثروت در ایران و متحدان انگلیسی و روس آن ها درمی افتد و آمریکایی ها و مردم ایران نیز از او حمایت می کنند ولیکن طبیعتا این ماجرا به انگلیس ها و روس ها خوش نمی آید و به دولت ایران اولتیماتوم می دهند که شوستر یا باید اخراج شود یا این که مجلس را می بندند و ایران را اشغال می کنند که مجلس منحل می شود و دولت ایران (ناصرالملک که خودش هم در آن موقع نایب السلطنه دوم بوده) با خفت و خواری رای به اخراج شوستر می دهد.

مورد بعدی ماجرای رابرت ایمبری است که کنسول یار آمریکا جاسوس و نماینده ی شرکت نفت سینکلر بود و همین طور نماینده ی کمپانی نشنال جئوگرافیک. او درواقع فدای جنگ قدرت داخلی شد و کشتن اش مقدمه ای شد برای قدرت گیری رضاخان و تبدیل شدن او به رضاشاه.

تا آغاز جنگ دوم جهانی در مجموع روابط ایران و آمریکا روابط دوستانه یا بی طرفانه ایست ولی برای اولین بار در شهریور ۱۳۲۰ آمریکایی ها با مشارکت دیرهنگام نه همزمان با اتحاد جماهیر شوروی و بریتانیا در آغاز برای اشغال ایران به عنوان یک قدرت اشغالگر استعماری ظاهر می شوند. اگرچه همچنان نقش میسیون ها و ارتباطات فرهنگی وجود دارد ولی اشغال ایران در جنگ دوم جهانی نقطه ی عطفی است برای این که نگاه ایرانی ها به آمریکایی ها برای اولین بار دیگر به آن حالت دولت تازه تاسیس بی طرفی که طمع به دیگران ندارد از بین می رود.

در فاصله یسال های ۲۰ تا ۳۰ طبیعتا این روند ادامه پیدا می کند اما باز هم در مجموع آمریکایی ها در ایران سوای تجربه ی جنگ دوم جهانی آن قدرها مشکلی ندارند ولی در جریان ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸ مرداد به ویژه در شش ماه پایانی دولت دکتر مصدق و در بحبوحه ی مرگ استالین که دولت تازه روی کار آمده ی آیزنهاور و دولت دوباره روی کار آمده ی وینسون چرچیل (تا آن موقع برای آمریکا جنگ سرد همیشه اولویت داشت و برای انگلیسی ها نفت) با هم هم رای می شوند و عملیات آژاکس و کودتای ۲۸ مرداد انجام می گیرد نگاه مردم ایران به آمریکا به کلی تغییر می کند.

در فاصله ی ۳۲ تا ۵۰ کمسئله ی جنگ سرد در اوج است همین طور با ایجاد «پیمان بغداد» که در واقع موازی و مکمل «پیمان ناتو» است ایران به محور منویات نظامی آمریکا در منطقه و دنیا تبدیل می شود. درواقع در این برهه با قدرت گرفتن و ثروتمند شدن ایران و حکومت شاه رابطه ی ایران و آمریکا به یک رابطه ی عشق و نفرت تبدیل می شود؛ یعنی ضمن این که ایران بزرگ ترین و مطمئن ترین متحد آمریکا در منطقه است انتقادها به (نه تنها از طریق اپوزیسیون بلکه خود حکومت شاه) آمریکایی ها آغاز می شود و گسترش می یابد.

تا آن زمان حدود پنجاه هزار مستشار خارجی در ایران بود که ارقام دقیق آن در اسناد انگلیس وجود دارد این مستشاران عمدتا آمریکایی بودند بخش های کمی از آن ها انگلیسی بودند و بقیه از دیگر کشورها. حضور مستشاران آمریکایی در ایران و به خصوص بعد از ماجرای جنجالی کنسرسیوم که به مستشاران آمریکایی و البته انگلیسی مصنویت قضایی می دهد (اخیرا اسنادش را برای اولین بار درآوردم که به انگلیسی ها هم این مصونیت داده می شود) جو آمریکاستیزی نه تنها بین انقلابیون چریک ها و مخالفین مسلح و سیاسی حکومت ایران بلکه حتی در بین طرفداران حکومت نیز ایجاد می شود.

نکته ی حائز اهمیت این است که وقتی شرایط انقلابی پیش می آید (به ویژه در دهه ی ۵۰) مامورین سیا و نیز سرویس های امنیتی بریتانیایی دچار سوءمحاسبه ای عجیب می شوند که هم در اسناد انگلیسی و آمریکایی قابل مشاهده است و هم در کتاب های پژوهشگرانی که می خواهند به این پرسش پاسخ دهند. یکی از مهم ترین آن ها رابرت جرویس است. او یکی از بزرگ ترین محققین روابط بین الملل بود. ایشان کتابی با عنوان «چرا سرویس های امنیتی شکست می خورند؟» نوشته که به فارسی نیز ترجمه شده. این کتاب نام مقایسه ی تطبیقی انقلاب ایران و اشغال عراق است. او در این کتاب توضیح می دهد که چطور سرویس های امنیتی غربی در مورد انقلاب ایران اشتباه کردند و آن را پیش بینی نکردند. من در خلال اسنادی که دیده ام به این نتیجه رسیده ام که هم آمریکایی ها و هم انگلیسی ها در موضوع شرایط انقلابی ایران در دهه ی قبل از انقلاب عمدتا نگرانی شان از نیروهای چپ به ویژه چپ مسلح بود و تا حد کمی نیروهای ملی. تصور آن های این بودکه طرفداران شوروی (چه متحدان ملایم و چه کمونسیت های مسلح و دارای علاقه به فعالیت های چریکی) دشمنان اصلی اند و روحانیون و انقلابیون مسلمان نه آن قدر وزنی دارند و نه آن قدر انگیزه ای که بخواهند علیه شاه قیام کنند. ضمنا چون با شوروی بد هستند می توانند متحدان طبیعی حکومت شاه هم باشند.

این تصور غلط در آن زمان موجب شد که تا آستانه ی پیروزی انقلاب یعنی حداقل مثلا تا پنج ماه قبل از پیروزی انقلاب (تا ۱۷ شهریور ۵۷) عملا سرویس های غربی توجهی به وخامت روابط شاه با نیروهای مذهبی نکنند و دچار سوءمحاسبه شودند.

البته این اواخر کنفرانس گوادولوپ نیز برگزار شد که به نظر مسئله ی ایران در آن برخلاف افسانه سرایی های فراوانی که شده و آن را فقط مربوط به ایران دانسته یک دهم ماجرا بود گوادولوپ دست کم ۹ آیتم دیگر هم داشت. این کنفرانس از ماه ها قبل از پیروزی انقلاب ایران قرار بود انجام شود مسئله بر سر حل نقاط خاکستری و اختلاف نظرهای رئیس جمهور نامتعارفی به نام کارتر بود با متحدان اروپایی اش و در آخر هم بحث بر سر شاه نبود بر سر ایران بعد از شاه بود؛ یعنی تصور این بود که با وجود ناامیدی مطلق از شاه و شاپور بختیار حمایت خواهند کرد (بختیار در این مقطع چند روز بود که بر سر کار آمده بود) ولی شرایط به گونه ای نیست که بخواهند بمانند و خود شاه نمی خواهد بماند بختیار هم شانسی ندارد بنابراین باید تلاش کرد که ایران دست کمونیست ها و طرفداران شوروی نیفتد.

تا قبل از اشغال سفارت آمریکایی ها هیچ برنامه قطعی و جدی برای سرنگونی جمهوری اسلامی نداشتند

تفرشی همچنین به مسئله ی «ترس از کودتا» که همیشه در توجیه ماجرای اشغال سفارت بیان می شود پرداخت و گفت: آن چه به نظر من در ایران کمتر مورد بحث قرار گرفته این است که آمریکایی ها با وجودی که از انقلاب ایران مطلقا رضایت و دل خوشی نداشتند و از آن نگران و هراسان بودند ولی رضایت دادند که با آن مماشات؛ و مدیریت بحران کنند. به صراحت می گویم که دولت آمریکا تا قبل از ۱۳ آبان ۵۸ هیچ برنامه ی مشخص دقیق و قطعی برای سرنگونی جمهوری اسلامی نداشت. در آمریکا جناح ها و گروه هایی بودند که طرفدار شاه بودند و مخالف جمهوری اسلامی و خواهان سرنگونی آن ولی در حکومت دست بالا را نداشتند. در اروپا نیز به همین صورت. ولی معتقد بودند که به دلایل مختلف به خصوص به دلیل جنگ سرد وشوروی باید با آن مماشات کرد.

این محقق تاریخ همچنین سخن محبوبی را درباره ی ماهیت اشغال کنندگان سفارت آمریکا در ایران در تاریخ ۲۵ بهمن ۵۷ رد کرد: این که آقای محبوبی گفتند به دست یک جناح از چریک های فدایی خلق صورت گرفته به کلی نادرست است. تا آن جا که من می دانم و بسیار تحقیق کرده ام سازمان چریک های فدایی خلق ایران که آن موقع هنوز دچار انشعاب نشده بود هیچ گونه دخالتی در این ماجرا نداشت. همان موقع هم بیانیه داد. دوستان می دانند که انواع و اقسام اتهام ها به من چسبیده ولی کمونیست بودن و فدایی بودن جزو فهرست طولانی اتهامات بنده نیست.

این غلط مصطلحی است که زیاد گفته شده؛ سازمان چریک های فدایی در این ماجرا دخالت نداشت. این یک حرکت کاملا مشکوک بود. هنوز پس از ۴۵ سال نام یک نفر از کسانی را که در آن ماجرا دخالت داشتند روشن نیست! آقای دکتر توسلی نیز چند سال پیش در گفت وگویی با خانم فهیمه نظری به صراحت گفته اند که (به عنوان یکی از مسئولان دولت موقت) به اعتقاد ایشان چریک های فدایی دخالتی در این ماجرا نداشتند. با تحولاتی که بعد از آن رخ داد معلوم شد که گروه تبهکاری که ظاهر انقلابی داشتند می خواستند از این آب گل آلود ماهی بگیرند. به هر حال ماجرای اشغال اول سفارت که سه روز پس از پیروزی انقلاب بود به دستور امام و به همت دکتر ابراهیم یزدی که در آن مقطع معاون نخست وزیر بود سریعا خاتمه پیدا می کند.

نکته ای که در کتاب مکتوم مانده است

تفرشی ادامه داد: تحولات آمریکا در ایران در ماه های نخست پس از پیروزی انقلاب با توجه به یادداشت های هنری پرکت (که در کتاب آقای محبوبی نیز به آن اشارات زیادی شده و رئیس میز ایران در وزارت خارجه آمریکا بوده) بیش تر بر سر: انتقال پرسنل آمریکایی و خانواده های شان از ایران که چند ده هزار نفر بودند تجهیزات نفتی و نظامی و جاسوسی که داشتند و مسئله ی کنسرسیوم بود.

ولی در آن مقطع یک ماجرای جدید نیز به آن اضافه می شود و آن مسئله ی رفتن شاه به آمریکاست که مخالفان زیادی داشت بالاخره شاه به آمریکا می رود و درواقع از آن جا مسئله ی استرداد شاه مطرح می شود و این که ایرانی ها اصرار داشتند آمریکا باید شاه را برای محاکمه و احیانا اعدام تحویل ایران بدهد که طبیعتا این خواسته ای بود که عملا نه آمریکا می خواست و نه می توانست انجام دهد.

یک نکته در این جا وجود دارد که در کتاب آقای محبوبی به نظر من مکتوم مانده یعنی به آن اشاره شده ولی ابعاد وسیعی دارد؛ وقتی ماموریت ویلیام سولیوان که سفیر وقت آمریکا در ایران بود به پایان می رسد آقای ونس وزیر خارجه ی آمریکا آقای والتر کاتلر را به عنوان سفیر معرفی می کند. داستانی که ما شنیدیم این است که آمریکایی ها کاتلر را به عنوان سفیر به ایران فرستادند. او سفیری کاملا باتجربه بود که در آفریقا خدمت کرده و ایرانی ها هم چون انقلابی بودند گفتند این شخص در یک کشور آفریقایی به عنوان استعمارگر حضور داشته و ما قبولش نداریم آمریکایی ها باید حسن نیت نشان دهند و یک آدم حسابی تر را معرفی کنند. آقای دکتر یزدی در این مقطع وزیر خارجه است. ولی واقعیت این است که ظاهر قضیه این گونه بود چیزی که الان مشخص شده و حیرت انگیز است و به نظر من یکی از نقاط عجیب ناکارآمدی سیاست خارجی ایران است این است که دولت موقت در یک سوءمحاسبه ی عجیب و غریب تصمیم می گیرد هرکسی را به جز آن کسی را که خودش دوست دارد رد کند! درواقع چون آقای ریچارد کاتم (افسر ارشد سی .آی.ای که بعد از این سازمان برید و استاد دانشگاه پتسبورگ پنسیلوانیا شد و طرفدار جبهه ملی و نهضت آزادی بود/ کتاب «ناسیونالیزم در ایران» او در خیلی جاها کتاب درسی است) در زمان شاه لابی جبهه ملی و نهضت آزادی در آمریکا بود آقای یزدی و دولت بازرگان به آمریکا اصرار می کنند که شما باید برای اثبات حسن نیت خودتان آقای کاتم را به عنوان سفیر معرفی کنید. خواسته ای کاملا نابخردانه در همه جای دنیا ممکن است پیش بیاید که سفیری را رد کنند ولی تا حالا نشده که حتی آمریکا به یک کشور زیردستش بگوید شخصی را که من می خواهم سفیر کنید! طبیعی است که آمریکایی ها هم نپذیرفتند کاتلر را نیز ایران نپذیرفت و از آن موقع تا این لحظه هم دیگر هیچ سفیری به ایران نیامد.

این اشتباه و سوءمحاسبه ی ایران یک تلاش ولو ظاهری آمریکا را برای اثبات حس نیتش برای فرستادن سفیر به ایران را ناکارآمد گذاشت.

بعد ماجرای جشن های سالگرد انقلاب الجزیره پیش می آید که در آن جا هیات ایرانی با آقای زبیگنیو برژینسکی مشاور امنیت ملی آمریکا بر سر مسائل مختلف حل نشده از جمله مسئله ی قراردادهای نظامی ایران و آمریکا دیدار می کنند. این دیدار بهانه ای می شود برای این که ماجرای اشغال پیش بیاید.

یک نکته درباره ی این دیدار در ۴۵ سال گذشته سانسور شده و البته آقای محبوبی خیلی نامحسوس به آن اشاره کردند: در آن مذاکرات درواقع آقای دکتر یزدی و آقای مهندس بازرگان در حاشیه ی گفت وگوها بوده اند گفت وگوی اصلی بین دکتر مصطفی چمران وزیر دفاع و آقای برژینسکی انجام شده چون موضوع موضوع نظامی بوده است. منتها چون چمران شهید انقلاب و جنگ است و ما هم امت شهیدپرور! شخص چمران حضورش و گزارش ها و مذاکراتش که بسیار هم مفصل است از این داستان حذف و سانسور شده برای این که گناه بیفتد گردن شخص بازرگان و یزدی و چهره ی آقای چمران خدشه دار نشود.

ضمن این که یک مسئله ی دیگر وجود دارد و آن جو رایج در اغلب گروه های جدی سیاسی و مسابقه ی آمریکاستیزی در ایران است که هر گروهی سعی می کند خودش را آمریکاستیزتر نشان دهد و در این دوره چپ ها و مجاهدین خلق به شدت دولت بازرگان را متهم می کنند به این که نوکر آمریکا هستند نه تنها بازرگان و یزدی بلکه بهشتی و دیگران را و درواقع شرایط را جوری مهیا می کنند که دولت و شورای انقلاب و دیگران خودشان را مجبور می کنند مدام یک انتقادی از آمریکا بکنند و آمریکایی ها هم البته آتو و بهانه می دادند خوب خیلی از قراردادهای شان را با ایران لغو کرده بودند و رفتار چندان دوستانه ای با دولت ایرانی نداشتند. به هر حال این مسابقه ی آمریکاستیزی به همت سازمان چریک های فدایی حزب توده سازمان مجاهدین خلق در ایران بالا می گیرد و انقلابیون حاکم نیز در این ورطه می افتند؛ بنابراین اشغال سفارت آمریکا تا حد زیادی پاسخ به این مسابقه ی آمریکاستیزی بود که کسانی بگویند ما انقلابیون مسلمان از شما چپ ها و مجاهدین آمریکاستیزتر هستیم دوم این که مشت محکمی به دهان دولت موقت بزنند. البته پذیرش شاه در آمریکا و گمان مقدمه چینی برای کودتا هم این آتش آمریکاستیزی را شعله ور کرد.

هدف از اشغال سفارت ضربه به دولت موقت بود

در خلال این نشست فهیمه نظری روزنامه نگار و پژوهشگر تاریخ درباره ی چرایی اشغال سفارت توسط دانشجویان و هدف آنان سخن گفت. او اشاره کرد که در خلال روزنامه های آن مقطع و نیز بیانیه های دانشجویان در همان ایام هرگز نگرانی از کودتا ذکر نشده و این چیزی است که بعدها دانشجویان در توجیه کار خود بیان کرده اند. نظری هدف دانشجویان را از اشغال سفارت ضربه به دولت بازرگان خواند و در اثبات آن این پرسش را مطرح کرد که اگر این اقدام آنان در اعتراض به استرداد شاه بوده چرا با ۱۴ روز تاخیر آن را عیان کرده اند. او گفت: «شاه سی ام آنلاین ۱۳۵۷ وارد نیویورک شد و دانشجویان ۱۴ روز بعد سفارت را گرفتند دقیقا دو روز پس از ملاقات بازرگان با برژینسکی و زمانی که حزب جمهوری اسلامی در ارگان خود اعتراض کرد که چرا بازرگان پیش تر درباره ی این ملاقات از امام اجازه نگرفته است!»

براساس اسناد برآوردم این است که اشغال اول کار چریک های فدایی بوده

در ادامه محبوبی در پاسخ به این سخن تفرشی که گفت  اشغال نخست سفارت کار چریک های فدایی خلق نبوده اظهار داشت: من ماجرای اشغال نخست سفارت را براساس اسناد خود سفارت آمریکا گزارش های اشخاص حاضر در صحنه از جمله تیمسار توکلی و گزارش های مختلف از سوی افراد دیگر در قالب سه روایت دسته بندی کرده ام. برآورد من از مجموعه ی این ها اتفاقا مقداری با روایت مشهور که می گوید اشغال نخست سفارت کار چریک های فدایی خلق بود تفاوت دارد. اعضای چریک های فدایی خلق ازجمله مهدی فتاپور و فرخ نگهدار اعلام می کنند که هیچ دخالتی در این عملیات نداشته اند. منتها بعد از آن به گزارش هایی متفاوت از این روایت رسیدم که مهم ترین آن ها گزارش محمد قائد خبرنگار وقت آیندگان بود. او با یکی از اشخاصی که در این ماجرا دست داشته مصاحبه می کند یا مثلا بعضی از اعضای چریک های فدایی خلق در صحنه حاضر بوده اند از جمله فریدون سنجری همسر فعلی اشرف دهقانی. از این جهت عرض کردم که یک گروه از چریک های فدایی خلق چون آن زمان این ها انشعاب نکرده بودند و چند ماه بعد شاخه ی اشرف دهقانی منشعب شد.

باید در تحلیل اسناد دقت کرد که اتفاق میناچی تکرار نشود

محبوبی در ادامه به تحلیل اسناد سفارت آمریکا که توسط دانشجویان منتشر شده پرداخت و گفت: این اسناد جنس های مختلف و ادبیات مختلفی دارد و به همین دلیل مفاهیم مختلفی را منتقل می کند. تهیه کننده و هدف از تهیه ی هر کدام با دیگری متفاوت است؛ بنابراین در بررسی آن ها باید به این نکات توجه کرد وگرنه همان اتفاقی می افتد که بر سر افشاگری دانشجویان در مورد ناصر میناچی افتاد. آن ها به اشتباه ایشان را جاسوس سازمان سی.آی.ای معرفی کردند در حالی که این ظرافت ها رعایت نشده بود. بخش های مختلف سفارت از جمله سیاسی وابستگی مطبوعاتی وابستگی دفاعی و ایستگاه سی .آی. ای در تهران اسناد متفاوتی از یکدیگر دارند که ادبیاتی مختلف دارد. ما باید این ملاحظات را در نظر بگیریم.

مهم ترین اهداف آمریکایی ها از پیروزی انقلاب تا اشغال سفارت

نویسنده ی کتاب «ایستگاه خیابان روزولت» سپس به اقدامات آمریکایی ها در بازه ی اشغال نخست سفارت تا ۱۳ آبان ۵۷ نیز که در کتاب به آن پرداخته اشاره کرد:

براساس بررسی هایی که من در این اسناد داشتم مهم ترین اهدافی که آمریکایی ها در بازه ی ۲۵ بهمن ۵۷ تا ۱۳ آبان ۵۷ دنبال می کردند احیای پایگاه های تکسمن یک و دو بود. این موضوع در مذاکرات چند افسر سی. آی. ای که در ایران تردد می کردند مشخص است. از جمله معروف ترین این افسران جرج کیو (همه ی این افراد با اسم رمز در اسناد سی. آی.ای آمده و ما بعدا اسم رمزشان راشکستیم) و راین اسمیت بودند که در آن مقطع به ایران می آیند و با امیرانتظام و دولت موقت در توجیه این که چرا آن پایگاه ها باید احیا شود مذاکره می کنند. رابرت ایمز نیز افسر دیگری بود که بر سر این موضوع با دولت موقت وارد مذاکره شد. هرکدام از این افسران به فراخور چند جلسه ای با دولت مذاکره می کردند و دوباره برمی گشتند.

بخش دیگری از اقدامات این افسران بازیگری در امور داخلی ایران از طریق جهت دهی و ائتلاف سازی بود که من اصطلاح «ائتلاف دست ساز» رادر کتاب برای آن آورده ام؛ یعنی ائتلافی که به خودی خود شکل نمی گیرد بلکه بازیگری افسران سی.آی.ای و هزینه ی دلار و… آن را شکل می دهد.

نگرانی از کودتا بجا بود

محبوبی در پاسخ به اظهارت نظری در این باره که نگرانی در آن مقطع نسبت به کودتا بیان نشده گفت: من بحثی را در مورد کودتای ۱۲۹۹ از جناب آقای تفرشی دنبال می کردم ایشان می گفتند «هیچ وقت دولت بریتانیا سند صریح از خود برجای نمی گذارد. شما باید از علائم و قرائن تشخیص دهید که آیا مثلا دولت بریتانیا در آن کودتا یا کودتای ۲۸ مرداد بازیگری داشته یا نه.»یکی از اسنادی که در این زمینه وجود دارد و به نظر من یکی از مهم ترین سندهایی است که دانشجویان موفق به یافتن آن شدند. سندی است به تاریخ ۷ آبان ۱۳۵۸ یعنی شش روز قبل از تسخیر سفارت. این سند تماما رمزنگاری شده و فرستنده و گیرنده اش با اسم رمز است. بعد که رمز آن را شکستیم مشخص شد که فرستنده ی آن آقای تامس اهرن رئیس وقت ایستگاه سی. آی. ای در ایران و گیرنده آقای استنس ترنر رئیس سازمان سی. آی. ای بوده است. در ابتدای گزارش آقای اهرن توضیحی درباره ی شرایط ایران می دهد:

«تلقی عمده ای که من طی این مدت از امور سیاسی ایران به دست آوردم این است که احتمالا عوامل سیاسی همچنان به طور بی نتیجه یکدیگر را فشار خواهند داد تا راه خود به جلو را باز کنند و برای رسیدن به موقعیت های بهتر مانورهای خود را ادامه می دهند… من بیش تر طرفدار این نظر هستم که فرسایش تدریجی اقتدار شخص خمینی یک دوران رقابت بی نظم و ترتیب گاهی خشونت بار را به دنبال خواهد داشت که در خلال آن هیچ رقیب منفردی قدرت نظامی یا برنامه های جذب کننده ی کافی برای غلبه بر مخالفین خود نخواهند داشت.»

در ادامه ی این گزارش آقای اهرن درباره ی وضعیت ارتش که انضباطش را بعد از انقلاب از دست داده و نتوانسته پس از انقلاب اعتمادبه نفس خود را بازیابد تعبیر دوران نقاهت را به کار می برد. می گوید:

«الان هنوز ارتش درگیر دوران نقاهت بعد از انقلاب است… در صورتی که ارتش از کسی طرفداری کند اوضاع می تواند صورت دیگری پیدا کند اما آن ها [ارتشی ها] هنوز کاملا وحشت زده اند. انضباط شان ضعیف است و هیچ سیاق حرفه ای عملا وجود ندارد. و رهبران احتمالی که به نظر می رسد بتوانند اعتماد به نفس نهاد خود را باز گردانند هنوز پیدا نشده اند.»

آقای ترنر می گوید: «شما از من خواستید که در یک فرصت راجع به امکان اعمال نفوذ در جریان امور اظهار نظر کنم» پاسخش این است که «من نظر خود را فقط به طور جزئی و تا زمانی که ارتش دوران نقاهت خود را طی کند اعلام می کنم و این هم مرحله ایست که برای طی آن از دست ما تقریبا کاری ساخته نیست کاری که از دست ما برمی آید و من هم اکنون درگیر آن هستم این است که سران بالقوه ی یک ائتلاف متشکل از لیبرال های سیاسی چهره های دینی میانه رو و سران ارتشی متمایل به غرب هنگامی که ظهورشان شروع شد را شناسایی کرده و آماده ی حمایت از آن ها شویم. کسی که پیش از دیگران احتمال داده می شود این ائتلاف را سرعت بخشد آیت الله شریعتمداری است. من به طور جداگانه با چند تن از حامیان وی تماس هایی داشته ام.»

خوب این قسمت آخر راهکاری بود که فعلا در غیاب آن طرحی که می خواستند ناظر به ارتش داشته باشند در حال پیش برد بود.

این جا ناظر به آن ترس از کودتا است. جامعه ی ایران تا بعد از تسخیر سفارت و حتی مدتی بعد که بتواند این اسناد را بازسازی کند مستندی مبنی بر انجام کودتا در دست نداشت؛ اما اولا یک خاطره ی جمعی در مورد کودتای ۲۸ مرداد در ذهن ایرانیان وجود داشت و موجب می شد از این بابت احساس خطر کنند. بعدا با توجه به همین اسناد می بینیم که این توهم نبوده است.

وجه دوم این خطر از این جهت بود که چند هزار بلکه چند ده هزار مستشار آمریکایی همچنان در ایران حضور داشتند که فضا و شرایط را برای شکل دهی به یک کودتای نظامی تقویت می کرد. یعنی این مسئله نگرانی جامعه ی ایران از کودتا را تشدید می کرد.

مسئله ی سومی که در این باره وجود دارد نکته ای است که بعدا در اسناد مشخص می شود. در این برهه شمار منبع گیری یعنی تعداد منبع هایی که سازمان سی .آی. ای از درون ارتش به ویژه نیروی هوایی می گرفت حالت تصاعدی پیدا کرد. می بینیم که در آن مقطع سازمان سی. آی.ای در حال عضوگیری افسران زیادی در ارتش بود. من یک نمونه را در کتاب آورده ام. همه ی این ها در کنار هم نشان می دهد که نگرانی جامعه ی ایران از اتفاقی به مثابه ی کودتا جدی بوده است.

طرح تسخیر سفارت از چه زمانی ریخته شد؟

وی هم چنین به زمان طرح ریزی اقدام اشغال سفارت پرداخت و اظهار داشت: طرح تسخیر سفارت آمریکا در سیزده آبان نه تنها پیش از ملاقات مهندس بازرگان با برژینسکی بلکه حتی پیش از سفر شاه به آمریکا ریخته شد. در مصاحبه هایی که من با تعدادی از شخصیت های اصلی این واقعه انجام دادم متفاقا همه این موضوع را تایید و حتی تاریخ مشخص آن را نیز بیان می کنند.

اما در توضیح این که چرا سندی بر اثبات این قضیه وجود ندارد باید عرض کنم که سرآغاز جوشش چنین ایده ای در جلسات شورای مرکزی تحکیم وحدت (اتحادیه ی انجمن های اسلامی دانشجویان دانشگاه های سراسر کشور) صورت گرفت. شورای مرکزی اتحادیه سراسری انجمن های اسلامی متشکل از هفت نفر (ابراهیم اصغرزاده محسن میردامادی حبیب الله بی طرف محمود احمدی نژاد رحیم باطنی فرید سلمانیان و محمدعلی سیدی نژاد) از شش دانشگاه کشور بود.

خوب تشکلی نوپا به این شکل طبیعتا ساز و کار تشکیلاتی چندانی ندارد که از خودش سندی به جا بگذارد صورت جلسه و… در کار نبوده است؛ بنابراین در این قسمت ما مستندی نداریم جز این که به خاطرات یعنی نازل ترین سطح منابع دست اول اکتفا کنیم. آن چه این افراد در خاطرات شان درباره ی طرح تسخیر سفارت گفته اند این گونه است که افرادی در آن جلسه موافق و مخالف بوده اند. از جمله آقای احمدی نژاد و آقای سیدی نژاد با این طرح مخالفت می کنند و به خاطر اختلاف آرا طرح از دستور کار شورا خارج و خارج از شورای مرکزی تحکیم وحدت به عنوان جمعی از بچه های انجمن اسلامی دنبال می شود. هدف اصلی این افراد آن طور که از مصاحبه های شان برمی آید به صورت متفق این بوده است که «ما تحرکاتی در ایران می دیدیم و از جانب آمریکا احساس خطر می کردیم اما مستندی نداشتیم.» جلسه ی نخست آن ها پیش از سفر شاه بوده و جلسه ی دوم به فاصله ی یکی دو روز بعد تشکیل و دقیقا این دیدگاه تقویت می شود که شاه اکنون به آمریکا رفته و ممکن است اتفاقی مثل ۲۸ مرداد رخ دهد. گزارش های دیگری نیز به دانشجویان (یعنی این ها می رفتند سر و گوشی می جنباندند این طرف و آن طرف در سازمان های مختلف و…) می رسید مثل این که آمریکا در حال خروج اسنادش است و بخشی از اسناد را از طریق فرودگاه مهرآباد خارج کرده است.

نویسنده ی کتاب «ایستگاه خیابان روزولت» همچنین این گفته ی نظری را که هدف دانشجویان ضربه به دولت موقت بوده رد کرد و افزود: درباره ی این که دانشجویان این کار را با هدف سقوط دولت موقت انجام داده باشند یعنی هدف اولیه شان این بوده که دولت موقت سقوط کند مستندی وجود ندارد. اما این را می دانیم که دانشجویان حدس می زدند که ممکن است این اقدام شان منتهی به سقوط دولت موقت شود و ممکن است این باب میل امام نبوده باشد.

دانشجویان تحت القائات شوروی بودند؟

محبوبی در نهایت در پاسخ به نقدی که در سال های اخیر به دانشجویان پیرو خط امام وارد کرده و این اقدام آنان را تحت تاثیر حزب توده یا شوروی دانسته اند گفت: گفته می شود که دانشجویان تسخیرکننده ی سفارت تحت القائاتِ شوروی یا روحانیون ارشدی چون آقای موسوی خوئینی بودند اما واقعیت امر این است که مستندات از جمله مصاحبه با دویست سیصد بلکه چهارصد دانشجو چنین گزاره ای را تایید نمی کند. البته مستندات بسیار دیگری نیز مبتنی بر اسناد وجود دارد.

به صورت کلی عرض می کنم؛ در حوالی سال های آخر حکومت پهلوی و بعد از آن در دوران انقلاب اسلامی مقامات وقت از آن چه در رزیدنسی کا.گ.ب در تهران می گذشت آگاه بودند؛ یعنی با جزئیات کامل در جریان فعالیت های رزیدنسی کا.گ.ب در ایران بودند؛ بنابراین اگر قرار بر چنین چیزی بود یعنی رزیدنسی کا.گ.ب از طریق حزب توده می خواست مثلا طرحی برای اشغال سفارت آمریکا بریزد این مسئله پنهان نمی ماند و دولت موقت حتما جلوی آن را می گرفت.

خطر مستشارها وجود نداشت چون همه رفته بودند

مجید تفرشی در بخش دیگری از نشست این گفته ی محبوبی را که مستشاران آمریکایی در ایران در مقطع اشغال سفارت حضور داشتند رد کرد و گفت: ایشان در مورد خطر مستشارها گفتند. طبق اسناد خود آمریکایی ها و انگلیسی ها حداکثر در همان ماه اول انقلاب همه ی مستشاران آمریکایی و انگلیسی و بقیه ی اروپاییان و خانواده های شان طی یک عملیات بسیار گسترده ی فشرده از ایران خارج شده بودند و هیچ کدام شان زمان گروگان گیری در ایران نبودند.

وی در ادمه در پاسخ به یکی از حضار که سرجنبانان اشغال سفارت را با استناد به خاطرات برخی اعضای سپاه پاسداران خواند گفت: من مقاله ای دارم که محصول یک سخنرانی است با عنوان «خطرات خاطرات» بحث خاطرات شفاهی و به اصطلاح صحبت هایی که دیگران در خاطرات شان می گویند به ویژه آن هایی که مبتنی بر یادداشت روزانه نیست خیلی اوقات ناشی از نادانی فراموشی تعمد غرض ورزی یا تغییر روایت به فراخور روز است و معمولا باید با احتیاط با آن ها مواجه شد. در مورد مسئله ی سپاه و سپاهیان آن موقع واقعیت این است که سپاه پاسداران هنوز آن قدر اهمیت سازمانی نداشت ولی افرادی که در آن زمان سپاهی بودند یا بعدا سپاهی شدند در اشغال و تسخیر دخالت داشتند این که شما این را یک اقدام سازمان یافته از طرف سپاه تلقی کنید شاید قابل اثبات نباشد ولی کسانی که بعدا در سپاه مهم شدند یا آن موقع افراد اولیه ی سپاه بودند بله این که کلا به خاطر این موضوع سپاه را دخیل بدانیم به عنوان سازمان و نهاد به نظر من یک مقدار از جهت علمی اثبات آن دشوار است.

تفرشی همچنین در پاسخ به سخنان یکی دیگر از حضار در نشست که نپرداختن به نقش سید احمد خمینی را در ماجرای اشغال سفارت در خلال صحبت های نویسنده کتاب مورد نقد قرار داده بود گفت: من فکر می کنم در کنار این که باید حساسیت داشته باشیم که کدام شخص از کدام جریان و کدام جناح پشت پرده ی ماجرای اشغال و تسخیر بوده اند باید توجه داشته باشیم که در آن شرایط به خاطر جو شدیدی که هم علیه دولت مهندس بازرگان به ویژه و علیه دکتر بهشتی وجود داشت و گروه های چپ سازمان مجاهدین بیش تر به آن دامن می زدند طبیعتا این جو شرایطی را ایجاد می کرد که نشان دهند دولت بازرگان و شورای انقلاب دارد با آمریکایی ها می سازد برای همین یک شرایط ناگزیر و ناخودآگاه و اجباری وجود داشت که همه به آمریکا فحش دهند و یک مسابقه ی آمریکاستیزی به راه افتاده بود و طبیعتا در این شرایط هر جریان پشت پرده ای هم وجود داشته باشد کسانی که می خواستند خودشان را از این اتهامات مبرا کنند خوشحال شدند از این که یک اقدامی انجام بدهند که در این مسابقه ی آمریکاستیزی رفوزه نشوند و دست بالا را نسبت به چپی ها بگیرند ولو این که این اقدام مصرف داخلی داشته باشد و هیچ گونه توجهی هم به تبعات و آثار درازمدت و زخم ماندگاری که ممکن است ایجاد کند نداشته باشند. بنابراین در این مسابقه ی آمریکاستیزی نیروهای انقلابی مسلمان آمدند یک برگ برنده نسبت به چپی هایی که مدام آن ها را متهم به سازش با آمریکا می کردند سعی کردند مطرح کنند چه بهتر که البته این وسط دولت بازرگان هم ساقط بشود که برای عده ای نهایت مراد بود و خیلی خوشحال شان کرد.

وی به موضوع برخی از مقامات سفارت آمریکا که به در آن مقطع در وزارت خارجه پناه گرفته بودند نیز پرداخت:

موضوع دیگری که بسیار مهم است و به آن اشاره نشد این است که در جریان اشغال سفارت آمریکا برخی از این آمریکایی ها که در سفارت نبودند پناه آوردند به سفارت بریتانیا و سفارت بریتانیا این ها را نپذیرفت و واسطه شد که به سفارت کانادا بروند که داستان فیلم «آرگو» براساس آن ساخته شده ولی شش نفر از این ها هم در حال مذاکره در وزارت خارجه ی ایران بودند که وزارت خارجه ی ایران خیلی محترمانه آن ها را به عنوان پناه دهنده نگه داشت؛ عملا همان وضعیت گروگان ها را داشتند ولی خیلی محترمانه تر.

این ها (از جمله آقای لینگن که کاردار سفارت بود ولی جزو گروگان ها نبود) در تمام طول مدت ۴۴۴ روز گزارش هایی را در مورد وضعیت ایران خودشان و چیزهایی که راجع به گروگان ها می شنیدند از طریق سفارت انگلیس به آمریکا می فرستادند. این مسئله در اسناد انگلیسی آمده و جزو منابع بسیار مهم و دیده نشده یا کمتر دیده شده ی اشغال سفارت است.

در آن زمان نقش بریتانیا به عنوان واسطه مهم بود به خصوص که آن کشور در ایران سفیری داشت به نام جان گراهام و او گزارش های بسیار مفصلی راجع به این ماجرا دارد که مهم است. ایشان تا اندکی قبل از آغاز جنگ در ایران مستقر بود.

کد داشتن به معنای جاسوس بودن نیست

این سندپژوه تاریخ معاصر در ادامه تبیین مسائل مربوط به کد داشتن در سفارت که محبوبی در کتاب خود انجام داده شرافتمندانه خواند:

آقای محبوبی کار مهمی در این کتاب کرده اند که به نظر من شرافتمندانه است هرچند دیر و کم. ایشان در کتاب شان (برخلاف دیدگاه رسمی که ناشر این کتاب قبلا داشته) در مورد افرادی که در اسناد سفارت آمریکا با کد از آن ها نام برده شده و سال های سال از اول انقلاب تاکنون به طور اتوماتیک به عنوان جاسوس خبرچین و مزدور آمریکا تلقی می شدند توضیحی داده که درست است؛ این که کد داشتن در اسناد امنیتی لزوما به معنای جاسوس بودن نیست. خیلی اوقات در اسناد امنیتی ایرانی و غیرایرانی و آمریکایی و اروپایی برای این که شناخته نشود چه کسی گفته چه گفته و کجا گفته با کد از گوینده یاد می شود و این کد داشتن به معنای این نیست که خبرچین و جاسوس و مزدور هستند بلکه به این معنی است که نمی خواهند شناخته شوند. سال های سال آدم های زیادی را متهم دستگیر و زندانی کردند از آقای میناچی گرفته تا آقای امیرانتظام. این ها را به خاطر داشتن کد جاسوس خطاب کردند! این به این معنی نیست که آمریکایی ها در ایران جاسوس نداشتند ولی این تفکیک و تمیز را آقای محبوبی قائل شده اند که به نظر من بسیار قابل تقدیر است به ویژه این که با نگاه رایج و قالب تاریخ نگاری رسمی بعد از انقلاب متفاوت است.

نکته ی بسیار مهم دیگر این که ما در طول تاریخ بعد از انقلاب فقط در دو برهه شاهد این بوده ایم که نگاه و دیدگاه و عملکرد آمریکایی ها و اروپایی ها علیه ایران با هم تجمیع شده است: یکی در زمان گروگان گیری و دوم در زمان دولت آقای احمدی نژاد. این دو دوره دورانی است که ایران به دلایل بین المللی در یک استیصال کامل بود به خاطر این که اروپا و آمریکا با هم متحد بودند. در بقیه ی موارد در دوران جنگ بعد از جنگ زمان آقای هاشمی و… همیشه بین اروپا و آمریکا اختلافاتی بود و ایران از این ماجرا در جهت منافع خود بهره می برد.

اشغال سفارت خودکشی از ترس مرگ بود

تفرشی در ادامه این پرسش را مطرح کرد که آیا این که اشغال توسط امام پذیرفته شده به معنای این بوده که این مسئله از جهت ملی امر مهمی بوده؟ و پاسخ داد: به نظر من آن چه به امام فهمانده و قبولانده شد بیش تر یک پیروزی داخلی و کسب شهرت و اعتبار آمریکاستیزی بین المللی بود بدون توجه به تبعات راهبردی و استراتژیک آن. درواقع اشغال سفارت نوعی خودکشی از ترس مرگ بود یعنی ما از ترس این که آمریکایی ها بخواهند در ایران ۲۸ مرداد را تکرار کنند پیشاپیش اقدامی کردیم که به نظر من خودکشی از ترس مرگ بود.

تفرشی در جمع بندی چند گزاره پایانی مطرح کرد: اصل ماجرای اشغال و تسخیر سفارت آمریکا به نظر من یک اقدام کاملا قابل درک و حتما غیر قابل قبولی از نظر عرف بین المللی بود. یعنی از نظر این که به هر حال یک جو ضد آمریکایی در ایران وجود داشت مردم ایرانی خیلی های شان احساسات ضد آمریکایی داشتند فکر می کنم که این مسئله در آن دوره با توجه به این جوی که وجود داشت قابل درک بود کما این که در بدو گروگان گیری اغلب گروه های مهم سیاسی از اشغال سفارت آمریکا دفاع کردند حتی آقایان بنی صدر قطب زاده یزدی مجاهدین خلق حزب توده و… به تدریج و به سرعت این موافقان تعدادشان کم و به مخالفان افزوده شد ولی روز اول تقریبا همه به جز یک عده ی معدودی با این مسئله موافقت داشتند؛ بنابراین از اصل اشغال از نظر احساسی طرفداری می کردند.

سه مسئله اشغال سفارت را به معضل تبدیل کرد

تفرشی در پایان به این مسئله پرداخت که چگونه اشغال سفارت آمریکا در ایران به معضل و گره ای ناگشوده تبدیل شد:

به نظر من اشغال سفارت آمریکا توسط چند دانشجو ولو خودخواسته یا با تحریک دیگران اقدامی بود که در همه ی کشورها اتفاق افتاده چند ماه بعد نیز در سفارت ایران در انگلیس رخ داد (اوریل و می ۱۹۸۰) در همه ی انقلاب ها هم پیش آمده این مشکل نبود اما سه مسئله باعث می شود که این مسئله تبدیل به یک معضل جدی برای ایران شود:

اول این که دولت مسئله را گردن گرفت و مسئولیت آن را پذیرفت یعنی دولتی شدن گروگان گیری مصیبتی بود که تا امروز نیز ادامه دارد. دولت می توانست گردن نگیرد و بگوید یک عده دانشجوی خودسر و آتش به اختیار این کار را انجام داده اند و به ما ربطی ندارد. ولی وقتی دولت (بعد از سقوط دولت موقت دولتی که شورای انقلاب درست کرده بود) این مسئله را گردن می گیرد و گروگان گیری را دولتی می کنند از آن موقع خسارت های ایران به طور مضاعف و مستمر بالا می رود و تا هنوز هم ادامه دارد و قطع هم نشده بعید هم می دانم که یک روزی به صفر برسد ولی حالا مقدار زیادی از آن حل و فصل شده با خسارت میلیاردی که ایران داده است.

دوم مسئله ی استمرار است اگر سفارت آمریکا در ایران یک روز دو روز یک هفته اشغال  و تمام می شد مسئله حل بود ولی ۴۴۴ روز درواقع خسارتی به منافع ایران در داخل منطقه و جامعه ی بین المللی زد که واقعا هنگفت و غیرقابل جبران بود.

و سوم و شاید بدتر از همه این که عملا بعد از مدتی موضوع گروگان گیری و اشغال به فوتبال سیاسی داخلی تبدیل شد و گروه های سیاسی شروع به افشاگری و بیانیه دادن علیه یکدیگر کردند. درواقع مسئله ی اشغال سفارت آمریکا به یک دعوای سیاسی داخلی تبدیل و عملا منافع ملی ایران قربانی این فوتبال سیاسی داخلی شد.

در مجموع میراث تسخیر سفارت آمریکا اگرچه از نظر حیثیتی تا حدی ایرانی ها را خشنود  و روح آمریکاستیزی آنان را سیراب کرد ولی مسیر انقلاب را کاملا عوض کرد و این تغییر مسیر تا امروز نیز ادامه دارد. اگر گروگان گیری نمی شد حتما جنگ ایران و عراق صورت نمی گرفت. اگر آمریکایی ها نسبت به حمله عراق به ایران بی تفاوت شدند یا از آن حمایت کردند بخش مهمی از این به خاطر ماجرای گروگان گیری بود. گروگان گیری مستقیما در شروع جنگ عراق علیه ایران تاثیر داشت و عراق را تحریک کرد که با حمایت و تشجیع بختیار و اویسی و سعودی و متحدانش به ایران حمله بکند. کودتای نقاب یا نوژه هم در ادامه ی همان مسیر است.

این که ایران بابت این مسئله عذرخواهی کند به نظر من نشدنی است ولی همان موضعی را که آمریکایی ها دارند در مورد ۲۸ مرداد ایران باید بگیرد اقدام تاریخی بوده در زمان خودش انجام شده ما هم دیگر آن را ادامه نمی دهیم و تکرار نمی کنیم. شبیه همان موضع شعاری که آمریکایی ها اتفاقا در مقدمه ی بیانیه الجزایر برای آزادی گروگان ها عنوان کردند که در امور ایران دخالت نمی کنند.

۲۳۲۵۹