آیا اوضاع زمان ما با روزگار قدیم فرقی کرده است؟

باید پرسید شاخص های این مقایسه چیست؟ شاخص های بهبود، آزادی، رفاه، اشتغال، موقعیت اجتماعی و …

امروز شرح حال مختصری از فخر رازی در طبقات الشفیع السابع (771 میلادی) را مرور می کردم. به این فکر کردم که ببینم از نظر شاخص آزادی فکری چه اتفاقی برای او افتاده است و آیا می توان او را با ما امروز مقایسه کرد؟ عظمت فخر رازی را می دانیم. آثار گرانبهایی که دارد، نقدهایی که درباره نظرات دیگران دارد. آثار بزرگ و مهمی دارد. نقشی که او در تغییر جهت معرفت دینی ایفا کرد… در واقع در قرن شانزدهم تا زمان مرگش در سال 606 ه.

برخورد مردم آن زمان با او چگونه بود؟

السبکی می نویسد: چون در علم مهارت یافت، به خوارزم رفت و در آنجا با معتزله مناظره کرد که او را ترک کرد. [اخراج] اهل آن شهر بود. سپس به موره النهر رفت و در آنجا با همان مشکلاتی که در خوارزم پیش آمد مواجه شد. از آنجا وارد شد و به سمت ری رفت. مدتی نزد سلطان شهاب الدین گوری بود، سپس به دربار سلطان محمد خوارزمشا پیوست و نزد او عالی ترین مناصب را به دست آورد و در خراسان اقامت گزید… مدتی در هرات ماند و به نقد اندیشه های کرمیان پرداخت. با او مخالفت کردند و گفته شد که او را مسموم کردند و از آن زهر مرد. (السبکی، 8/86) در زمان خوارزمشا، سلطان نزد او می آمد.

السبکی می افزاید: شمس الدین ذهبی نام او را در کتاب المیزان در میان «ضعیفان» آورده است و من در حاشیه آن کتاب نوشتم که جای او اینجا نیست. (السبکی، 8/88) مداحان نامه ای پر از لعن و سخنان بد نوشتند و بر منبر او گذاشتند. آمد و خواند. آنها با پسر و همسرش و غلامانش بد رفتار کردند. پس آن را تلاوت کرد و گفت: اگر چنین است، برای آنها توبه خواهم کرد! البته پسرم، همسرم و غلامم نگفتند «خدا جسم است». [صبحت ها طولانی بود]. (سبکی: 8/90-91) این زندگی یک عالم طراز اول جهان اسلام است. [سنی] با این قامت و مقام گرفتار کینه مردم شد. وقتی با اسماعیلیان دعوا می کند، چوبی کنار تختش می گذارند.

اکنون می توانیم مقایسه کنیم که آیا وضعیت جهان بهتر شده است یا خیر. این گزارش در ستایشی که از وجود آزادی اندیشه در تمدن اسلامی می کنیم نیز آموزنده است.

6565